Grein í Fiskifréttum 28. ágúst 2016

Varúðarregla í sjávarútvegi

Sterkari veiðistofnar

Það er áhugavert að lesa greinar Kristjáns Þórarinssonar stofnvistfræðing SFS í Fiskifréttum. Sú jákvæða þróun sem orðið hefur á Íslenska þorskstofninum er gríðarlega mikilvæg fyrir þjóðarbúið. Að sjálfsögðu er það þó sjávarútvegurinn sem nýtur þess helst, með lægri kostnaði við veiðar, minni vinnu og meiri tekjum fyrir sjómenn. Allir græða á öflugum veiðistofnum og varúðarleiðin, eins og Kristján kallar þá stefnu sem farin var, hefur heldur betur skilað árangri. Eins og Kristján bendir á þá hefur tekist að stækka stofninn á undangegnum árum, þrátt fyrir tiltölulega lélega nýliðun í þorskstofninum.

Lækkun kostnaðar

Þegar undirritaður var togarasjómaður stóðu túrar frá 7 til 10 daga og þótti gott ef skrapað var saman 100 tonnum. Þrátt fyrir að öllum ráðum væri beitt, þ.m.t. flottrolli sem góðu heilli er nú bannað, var veiði pr. úthaldsdag hjóm hjá því sem er í dag. Flotinn var allt of stór og sjómenn almennt löptu dauðann úr skel. Í dag ganga veiðarnar út á að taka nógu lítil höl til að hámarka gæði aflans, en fiskaflinn er nægur og kostnaður við að sækja hvert kíló hefur lækkað umtalsvert. Olíueyðsla á hvert kíló hefur snarminnkað, sem bæði lækkar kostnað og minnkar sótspor við veiðar. Í dag eru togveiðar sennilega hagkvæmasti kosturinn við þorskveiðar og með nýjum skipum mun togarflotinn verða sá umhverfisvænsti á Íslandsmiðum.

Freistnivandi stjórnmálamannsins

En það er ekki sjálfgefið að slíkur árangur náist og ekki hafa allir verið sammála um vegferð varúðarleiðarinnar. Smábátasjómenn eru enn að tala um að auka afla, ekki byggt á neinum vísindum heldur brjóstviti. Sjómenn hafa ekki allir verið sammála um þessa stefnu stjórnvalda og hafa oftar en ekki talað gegn henni. Aðferðin sem byggir á að veiða 20% af veiðistofni hefur oft verið til umræðu og margur stjórnmálamaðurinn hefur talað fyrir því að hækka þetta hlutfall. Sem betur fer hafa vísindamenn okkar staðið fast í fæturna og barist fyrir varúðarleiðinni, reyndar með góðum stuðning útgerðarmanna sem virðast hafa litið til langatímahagsmuna frekar en skammtíma.

Ýsuveiðin

Eitt gleggsta dæmið um rangar ákvarðanir var þegar veidd voru um 100 þúsund tonn af ýsu, þrátt fyrir að vitað væri um lélega nýliðun stofnsins. Það kom ekki vísindamönnum á óvart að í fyrstu veiddist mest smáýsa og síðan þegar frá leið var ekkert orðið eftir annað stórýsa. Ef notuð hefði verið varúðarleið á þessu tíma og veiðin miðuð við t.d. 60 þúsund tonn og verið jöfnuð út yfir nokkur ár hefði verðmæti útflutnings hugsanlega stóraukist. Hinsvegar hafðist ekkert undan að vinna ýsuna í veiðitoppnum og verðmæti útflutnings hrundi.

Umræðuhefðin

Undirritaður sótti marga fundi þar sem vísindamenn Hafrannsóknarstofnunar töluðu fyrir varúðarleiðinni og sátu undir ótrúlegum dónaskap frá fundarmönnum sem vildu bara veiða meira. Ég man sérstaklega eftir slíkum fundi á Hótel Ísafirði þar sem undirritaður tók undir sjónarmið fiskifræðinga og var úthrópaður fyrir vikið. Á útleið af fundinum fékk ég fúkyrðaflaum yfir mig og ég kallaður illum nöfnum, eins málefnalegt og það nú er.

Fiskifræði sjómannsins eru engin fræði, enda eru margar útgáfur til af henni sem litast af þrengstu hagsmunum á hverjum stað, eftir því hvort menn eru að veiða loðnu, þorsk í net, krók,eða troll. Eitt dæmið um slíka vitleysu er herför gegn dragnót, sem engin vísindaleg rök standa undir. Aðeins vegna þrýstings frá smábátasjómönnum, en vegna fjölda þeirra hafa þeir mikil áhrif á umboðsmenn sína á þingi.

Það er lífsspursmál fyrir Íslendinga að stunda ábyrgar veiðar og gera allt sem hægt er til að viðhalda sterkum fiskistofnum á Íslandsmiðum. Það er eitt af grundvallaratriðum til að halda uppi verðmætasköpun í sjávarútveg og lífskjörum í landinu.

 

Sjávarútvegsumræðan

 

Samkeppnishæfni  sjávarútvegs

Umræðan um sjávarútveginn hefur oftar en ekki verið óvægin og ósanngjörn, sérstaklega ef tekið er tillit til þess að um mikilvægustu atvinnugrein þjóðarinnar er að ræða og engin grein skilar meiri tekjum í ríkissjóð. Sem er reyndar óvenjulegt í alþjóðlegu samhengi þar sem í flestum öðrum löndum er sjávarútvegur rekinn með ríkisstyrkjum. Íslendingar ættu að hafa áhyggjur af samkeppnishæfni íslensks sjávarútveg og það ætti að vera þjóðinni kappsmál að hægt sé að viðhalda yfirburðum okkar. Sem dæmi njóta helstu samkeppnisaðilar okkar, Norðmenn, umtalsverðra styrkja frá ríkinu. Það var einmitt niðurstaða McKinsey skýrslunnar um Íslenskt efnahagslíf að sjávarútvegur stæði sig best varðandi framleiðni fjármagns og vinnuafls. En hvað veldur þessum fjandskap og slæmu umræðu um þessa mikilvægu atvinnugrein?

Mikil verðmætasköpun

Á sama tíma og íslenskur landbúnaður kostar hvert mannsbarn á Íslandi um hundrað þúsund króna á ári í hærra vöruverði og skattgreiðslum, og sjávarútvegurinn skilar rúmlega þeirri upphæð í samneysluna, eru þeir síðarnefndu oftar en ekki skotmark í þjóðfélagsumræðunni, uppnefndir og þeim fundið allt til foráttu. Eitt dæmi um umræðuna er þegar eitt öflugasta útgerðar og fiskvinnslufyrirtæki landsins vildi kynna nýja tækni fyrir starfsmönnum sínum, og ákváðu við tímamótin að bjóða þeim upp á ís í tilefni dagsins, var því snúið upp á andskotann og ekki stóð á fjölmiðlunum að hamra á málinu á sem neikvæðastan hátt.

Framfarir í sjávarútveg

Undirritaður hefur einmitt verið við vísindastörf í umræddu fyrirtæki og tók sérstaklega til þess hve vel er gert við starfsmenn á vinnustaðnum. Tekið er á móti starfsfólki með kjarngóðum morgunverði við upphaf vinnudags, á borðum liggja ávextir og meðlæti með kaffinu í huggulegum matsal, og í hádeginu er boðið upp heitan mat. Þetta er ekki undantekning í íslenskum sjávarútvegsfyrirtækjum og orðin frekar regla, enda skilja stjórnendur að mikilvægt er að halda í góða starfsmenn, minnka starfsmannaveltu og lágmarka fjarvistir. Miklar framfarir hafa orðið í þessum efnum, bæði til sjós og lands í sjávarútveg á undanförnum árum, ekki vegna opinberra krafna heldur vex skilningur atvinnugreinarinnar á mikilvægi mannauðs í rekstrinum.  Með aukinni tæknivæðingu þarf að bæta menntun í fiskvinnslu til að takast á við auknar kröfur framtíðar og í framhaldi ættu launin að hækka. Líkt og raunin er hjá sjómönnum þarf fiskvinnslufólk að fá hlutdeild í þeim miklu tækifærum sem ný tækni býður upp til að auka framleiðni.   

Gróa gamla á Leiti

En hvað veldur þessari neikvæðu umræðu og hverjir kynda undir og viðhalda þessar slæmu ímynd sjávarútvegs á Íslandi? Nýlega var forystugrein í BB á Ísafirði þar sem fyrrverandi þingmaður skrifaði um öflugasta sjávarútvegsfyrirtæki Vestfjarða. Dylgjurnar og óhróðurinn er slíkur að Gróa á Leiti hefði roðnað af skömm. Hvergi er minnst á staðreyndir heldur byggt á sögusögnum og fullyrt að ástæðan fyrir því að öll þessi meintu mál voru látin niður falla, hafi verið fyrir„húk“ lögreglunnar, svo notað séu orð höfundar. Í sömu grein vitnar hann í fyrsta maí ræðu verklýðsforingjans á staðnum þar sem hann stillir launþegum upp sem kúgaðri stétt sem sé undir hælnum á atvinnurekendum. Uppstillingin er gamalkunn og þar er þessum aðilum stillt upp sem óvinum og ekki sé hægt að bæta hlut sinn nema á kostnað hins. Það er illt að hafa svona óábyrga verkalýðsleiðtoga sem ekki sjá möguleikana á því að bæta hag beggja þar sem hagsmunir atvinnurekanda og launþega fara algjörlega saman. Báðir þessir aðilar ættu að gera sér grein fyrir að um 80% af hagkerfi Vestfjarða byggir á sjávarútveg og samstöðu en ekki sundrung þarf til að snúa neikvæðri þróun byggðar við í fjórðungnum. Viðurkenna það sem vel er gert og taka þátt í framförum í Íslenskum sjávarútveg í stað þess að níða hann niður.

 

Finnbogi og Sjálfstæðiflokkurinn

Oftar en ekki er erfitt að átta sig á pólitískum stefnumálum vinstrimanna og hver sér raunveruleg málefni sem þeir berjast fyrir. Stundum virðist manni að hatur þeirra á Sjálfstæðiflokknum sér pólitískur drifkraftur þeirra og það sé mikilvægara að ná sér niður á honum en vinna samfélagi sínu gagn. Eitt dæmið er héðan úr Ísafjarðarbæ þar sem þeir fengu bæjarfulltrúa flokksins til að verða bæjarstjóraefni sitt fyrir síðustu sveitarsjónarkosningar, vitandi að hann var ekki heppilegur í embættið, en það var aukaatrið miðað við hugsanlegt tjón hjá óvininum. Þetta skín í gegnum allar umræður í dag þar sem allt er gert til að sverta flokkinn, jafnvel þó að sameignlegt tjón sér mikið og trúverðugleiki stjórnmálanna sé í húfi, Þá er það tilvinnandi til að koma fólki með ákveðna lífskoðun illa.

Í BB um daginn ræðst Finnbogi Hermannsson fram á ritvöllinn með sögulegar skýringar á því hversu spilltur Sjálfstæðisflokkurinn er og það fólk sem styður stefnu hans. Líkt og með Göbbels forðum skiptir sannleikurinn engu máli, þegar sama lygin er sögð nógu oft verður hún að sannleika. Ein saga hans er nægilega gömul til að treysta megi að engin muni hvernig hún var í raun, og hún sögð með þeim hætti að sanni hverslags spillingarbæli Sjálfstæðisflokkur er. Sagan er um þegar Guðmundur Marinósson var ráðin sem forstjóri Fjórðungssjúkrahússins og tekin fram yfir þáverandi bæjarfulltrúa vinstri manna, Hall Pál. Á þessu árum var Sjálfstæðiflokkurinn í minnihluta með fjóra fulltrúa í bæjarstjórn. Stungu þeir fyrst upp á Guðmundi í starfið og greiddu honum atkvæði sitt. Hallur Páll gat ekki stillt sig og greiddi mótatkvæðin en aðrir sátu hjá. Það sem þeir gerðu sér ekki grein fyrir var að þar með var atkvæðagreiðslunni lokið með ráðningu Guðmundar.

Svona var nú þessi saga en það sem hún sýnir að Hallur Páll, umsækjandi um starfið, sat ekki hjá eða vék af fundi þó hann ætti mikilla persónulegra hagsmuna að gæta. Vinstri menn í bæjarstjórn höfðu ákveðið að ráða hann til starfans, með hans atkvæði, en skripluðu á skötunni í fundarsköpun.

Tilgangurinn helgar meðalið og Finnboga finnst greinilega eðlilegt að ganga í spor Gróu á Leiti til að ná sér niður á óvininum og þá skiptir sannleikurinn engu máli. Hálfkveðnar vísur, getgátur og skrök er hiklaust notað, enda málstaðurinn „góður“

Miskilningur hjá Magnúsi Orra

Magnús orri tekur vitlaustan pól í hæðina hvað varðar stuðning við Samfylkinguna! Ef málin eru skoðuð með norrænum augum sést að Ísland sker sig úr hvað varðar stuðning við jafnaðarmenn og áhrif jafnaðarmanna flokka á landsstjórn. Hver skyldi nú vera helsti munurinn á Þessum flokkum á hinum norðurlöndunum og á Íslandi? Það er fjandskapur íslenskra jafnaðarmanna út í atvinnulífið og skilningleysi á verðmætasköpun. Íslenski kratar virðast ekki skilja mikilvægi þess að skapa verðmæti til að hægt sé að byggja upp öfluga samfélgsþjónustu. Þeir erða því að gera það upp við sig hvort þeir vilja vera kommar eða kratar.

„Við eigum að stofna nýja hreyfingu“

Tilurð kvótakerfis á Íslandi (Fiskifréttir Apríl 2016)

Jarðvegur kerfisins

Upphaf kvótakerfis við stjórn fiskveiða á Íslandsmiðum má rekja til umræðunnar við útkomu hinnar svokölluðu ,,svörtu skýrslu" Hafrannsóknarstofnunar árið 1975. Þar sagði að útlit væri fyrir verulegan viðkomubrest ef ekki yrði gripið til nauðsynlegra ráðstafana. Í framhaldi var ,,skrapdagakerfinu" komið á árið 1977. Þar mátti hlutfall þorsks hjá togurum ekki fara upp fyrir ákveðið hlutfall af afla tiltekna daga á ári.

Að öðru leyti voru veiðar frjálsar og þrátt fyrir tillögu Hafró um 275 þúsund tonn þetta ár var veiðin 340 þúsund tonn. Sóknarþungi jókst stórum og náði þorskveiðin hámarki árið 1981 þegar veidd voru tæp 470 þúsund tonn. Þrátt fyrir þessa miklu veiði fór afkoma útgerðar stöðugt versandi. Á annað hundrað skuttogarar bættust við flotann á þessu tímabili sem hluti af stefnu stjórnvalda í atvinnu- og byggðamálum.

Upphafið

Augljóst var að frjáls aðgangur að auðlindinni skilaði ekki þeim markmiðum sem stjórnvöld settu sér við nýtingu hennar. Þannig benti Jakob Jakobsson fiskifræðingur t.d. á gríðarlega sóun við síldveiðar árið 1979, þar sem 170 skip veiddu 35 þúsund tonna ársafla. Tíundi hluti þess flota hefði staðið undir veiðunum.

Austfirðingar hreyfðu fyrst við hugmyndum um kvótakerfi á Fiskiþingi árið 1978. Þeim var illa tekið af útvegsmönnum, sérstaklega Vestfirðingum, sem töldu frjálsar veiðar sér í hag vegna nálægðar við fiskimiðin. Austfirðingar reyndu á ný árið eftir en allt fór á sama veg. Á Fiskiþingi 1981 mátti hins vegar greina vaxandi áhuga á kvótasetningu á þorski. Umræðan var orðin upplýstari og menn gerðu sér grein fyrir að stjórnlaus veiði á endurnýjanlegri auðlind ógnaði jafnt fiskistofnum sem afkomu útgerðarinnar.

Kvótakerfi verður að lögum

Fram að þessum tíma hafði svokölluð millifærsluleið verið farin í stjórnun sjávarútvegs. Flókið sjóðakerfi var notað sem tæki til að taka fjármuni af heildinni og færa öðrum. Heildarfjármunir voru teknir frá þjóðinni með launalækkun í gegnum gengisfellingar. En til að gera langa sögu stutta fór svo að mælt var fyrir frumvarpi um kvóta í desember 1983 og það varð að lögum árið 1984.

Kvótakerfið var samþykkt til eins árs í senn þar til 1988 þegar það var fest í sessi. Til að milda m.a.Vestfirðinga var jafnframt gefin kostur á sóknarkerfi, sem þó gekk sér til húðar enda ýtti það undir sóknarþunga og dró úr hagkvæmni og sérstaklega aflagæðum. Veiðarnar gengu út á að veiða sem mest á sem stystum tíma ýtti undir menningu sem kallaði magn umfram gæði.

Fljótlega kom í ljós að án framsalsréttar á aflaheimildum væri takmarkaður ávinningur af kvótakerfinu. Framsal var lögfest 1988. Ljóst var að nauðsynlegt var að fækka skipum og draga úr sóknarþunga til að auka arðsemi veiða og án framsalsheimilda væri það borin von.

Stjórnmálaflokkar voru klofnir í afstöðu sinni til málsins en margir álitsgjafar voru atkvæðamiklir í umræðunni. Í henni kristölluðust meginstraumar í hugmyndum um kvótakerfi; hvort ríkið ætti að útdeila fiskveiðiheimildum eða hvort nýtingarréttur yrði færður til útgerðarinnar og hún látin bera ábyrgð á eigin afkomu. Sú leið sem farin var - að nota reiknireglur til að skipta aflaheimildum niður á skip - var því í anda einkaframtaks í stað ríkisafskipta.

Lítil sátt um kvótakerfi í upphafi

Það er nokkuð ljóst að kvótanum var þröngvað upp á útvegsmenn á sínum tíma þar sem frjáls veiði án afskipta ríkisins hugnaðist þeim betur. Sú aðferð að færa nýtingarréttinn til útgerða, byggðan á aflareynslu, getur varla talist vafasöm aðgerð. Í ljósi fjárhagsstöðu útgerðarinnar á þessum tíma var ekki var borð fyrir báru til að greiða háar upphæðir fyrir aflaheimildir til ríkisins. Einnig verður að líta til þess að aflakvóti var einskis virði á þessum tíma enda tapið botnlaust hjá útgerðinni og kvótasetningin því forsenda arðsemi.

Skoðun

Það sem ritað er hér að framan er ekki skoðun höfundar heldur söguleg upprifjun og um hana þarf ekki að deila. Það er hinsvegar skoðun hans að byggt á staðreyndum eru margar mýtur í umræðunni sem ekki standast.

• Gjafakvótinn var aldrei til þar sem aflaheimildir voru verðlausar á sínum tíma. Veiðigjöld eru hinsvegar rétt leið til að sækja umframhagnað, ef hann er fyrir hendi.
• Það var hárrétt ákvörðun að færa útgerðinni veiðiréttinn og láta þá síðan bera ábyrgð á eigin rekstri. Þjóðin var uppgefin á sífeldum gengisfellingum og óðaverðbólgu til að bjarga útgerðinni.
• Þessi ákvörðun var einmitt tekin til að koma atvinnugreininni inn í samkeppnisrekstur í anda markaðshagfræði og er undirstaða velgegni greinarinnar í dag.
• Ekki er með nokkru móti hægt að sjá fyrir sér að ríkisafskiptaleiðin hefði skilað árangri. Ríkið hefði áfram borið ábyrgð á afkomunni og útilokað að stjórnmálamenn hefðu getað minkað flotann og dregið úr sóknarþunga, sem var grundvöllur viðsnúnings í rekstri greinarinnar.
• Engin leið var að stýra því ferli án þess að það kostaði breytingar á landslagi í íslenskum sjávarútveg!

Gunnar Þórðarson, viðskiptafræðingur

 

Virðiskeðja Fiskframleiðslu

Staðsetning í virðiskeðju
Eitt það mikilvægasta í heimsviðskiptum er að staðsetja sig í virðiskeðjunni. Kínverjar hafa fundið fyrir því, að þrátt fyrir efnahagslega velgengni sem er einsstök í sögunni, hafa þeir að sumu leyti náð ákveðnum endamörkum í hagvexti og lífskjarasókn. Kína hefur verið framleiðsluhagkerfi heimsins með mikinn fjölda starfsmanna og skilað ótrúlegum afköstum og góðri framleiðni. Þar hefur átt sér stað einir mestu lýðfræðilegu flutningar sögunnar, þar sem fátækir sveitamenn hafa bætt hag sinn með flutningi í borgir til að vinna í verksmiðjum. Undanfarið hafa vinnulaun hækkað um 10% á ári en því hefur verið mætt með aukinni tæknivæðingu og þar með framleiðni.
En takmörk þeirra eru bundin við staðsetningu í virðiskeðjunni þar sem þeir sjá nánast eingöngu um framleiðsluþáttinn, en hönnun og sala eru meira og minna í höndum erlendra aðila. Það eru einmitt hönnun og sala ásamt fjárfestingu í vörumerkjum sem skila mestum verðmætum. Reikna má með að framleiðsla á t.d. farsíma kosti um 10—15% af smásöluverði og vinnulaunin eru e.t.v. um 10% af því. Ekki þarf flókna stærðfræði til að sjá hversu stór hlutur verðmætasköpunar á sér stað utan Kína.
Íslenskur fiskur
Útflutningur á ferskum flakastykkjum hefur skilað miklum verðmætum fyrir Íslendinga undanfarin ár. Þannig hafa framleiðendur staðsett sig á markaði og boðið upp á vöru sem t.d. Kínverjar geta ekki afhent, en þeir hafa verið mjög fyrirferðamiklir á markaði með frosinn fisk. Gera má ráð fyrir að innlend framlegð sé um 50% af smásöluverði í Evrópu; hráefni, vinnsla og flutningur, en erlendis leggst til dreifing og smásala. Í rauninni hafa Íslendingar staðið sig frábærlega á þessum mörkuðum og mikil sóknarfæri eru enn með vöruþróun og bættum gæðum. Með aukinni tækni, nýjum aðferðum og bættri þekkingu getur íslenskur sjávarútvegur sótt frekar fram á þessum markaði og aukið enn frekar verðmætasköpun greinarinnar, þjóðinni til heilla.
Hvar liggja sóknarfærin
Bylting á sér stað í niðurskurði á flökum með nýrri íslenskri tækni. Tölvubúnaður stýrir vatnskurði sem getur hlutað flakið niður í fyrirfram ákveðnar stærðir og lögun sem hentar markaðinum. Þrátt fyrir að þrengt hafi að á breskum markaði hafa aðrir opnast t.d. í Frakklandi og nú síðast í Bandaríkjunum. Í Bretlandi hefur bakslag orðið vegna samkeppni frá norskum fiski, sem fluttur er inn frosinn/hausaður, þíddur upp og flakaður og seldur sem kæld vara (chilled product). Neytandinn gerir sér þá hugmynd út frá nafninu að um ferskan fisk sé að ræða, en markaðurinn tekur ferskan fram yfir frosinn.
Með bættri þekkingu og framleiðslustýringu hefur opnast möguleiki á að flytja ferskan fisk út með skipagámum í stað flugs. Slíkt sparar á annað hundrað krónur á kílóið í kostnað sem er töluverð upphæð miðað við umfangið, en um 33 þúsund tonn voru flutt út árið 2014, og var um tæplega helmingur þess fluttur með skipagámum.
Flugið mun þó áfram skipta miklu máli þar sem styttri flutningstími eykur líftíma vöru, og eins opnar það fjarlæga markaði. Með endurnýjun flugflota Icelandair munu möguleikar á Ameríkumarkaði aukast mikið og hugsanlega verður hægt að bjóða upp á ferskan íslenskan fisk í Asíu í framtíðinni.
Með auknu laxeldi munu möguleikar íslendinga með þétt flutningskerfi skipa og flugvéla bjóða upp á mikil sóknarfæri. Með nýrri tækni ofurkælingar verður hægt að bjóða upp á mikil gæði á ferskum laxi á mörkuðum í framtíðinni, og opna fyrir möguleika á Amaríkumarkað. Opnist möguleiki á flugi til Asíu mun ofurkæling bjóða upp á einstakt tækifæri þar sem ekki þarf að flytja ís með laxinum, sem sparar bæði mikla fjármuni og lækkar sótspor flutninga umtalsvert.
Markaðstarf og vörumerki
Tækifæri framíðar mun ekki síst ráðast af markaðstarfi íslensks sjávarútvegs, þar sem byggt verður upp vörumerki fyrir ferskan íslenskan fisk. Markaðstarf snýst ekki um að hringja í heildsala til að selja þeim fisk, heldur að koma þeim upplýsingum á framfæri við almenning að íslenskur fiskur sé einstakur og auki virði neytanda, þó svo hann sé dýrari en samkeppnisvaran.
Þar komum við einmitt að staðsetningu í virðiskeðju þar sem við verðum ekki bara framleiðendur á fiski; heldur þróum við nýjungar, framleiðum einstaka vöru og seljum undir vörumerki. Það er kominn tími til að Íslenskur sjávarútvegur verði spennandi starfsvettvangur fyrir ungt velmenntað hugmyndaríkt fólk. Allt of mikil áhersla hefur verið auðlindaumræðu í Íslenskum sjávarútveg og tímabært að sinna markaðsmálum betur. Mikil tækifæri felast í því fyrir íslenska þjóð.

Slegist við vindmillur

Umræða með ólíkindum
Umræðan um veiðigjöld er oftar en ekki með ólíkindum. Andstæðingar atvinnugreinarinnar hafa ítrekað haldið því fram í þjóðfélagsumræðunni að ekki sé hægt að halda úti velferðakerfi vegna þess að núverandi ríkisstjórn hafi svo gott sem fellt niður veiðigjöldin (þau eru nú um 10 milljarðar á ári), enda borgi útgerðin engan veginn sanngjarnt gjald fyrir afnotin. Formenn Vinstri Grænna og Samfylkingarinnar tilheyra þessum hópi og ekki annað að skilja en þau muni vilja halda áfram vegferð síðustu ríkistjórnar í sjávarútvegsmálum. En hvað eru sanngjörn veiðigjöld og hvernig á að finna þau út? Þeir sem hæst tala um gjafakvóta og hækkun veiðigjalda hafa aldrei útskýrt hvernig atvinnugreinin á að lifa þær villtu hugmyndir sem síðasta ríkisstjórn lagði til! Ákvörðun veiðigjalda er alvarlegt mál og nauðsynlegt að skoða afleiðingar þeirra á alla sem málið varða, þjóðarbúið, sjávarbyggðir, stafsfólk og atvinnugreinina. Ábyrgðalausar upphrópanir til að ná eyrum væntanlegra kjósenda eru í besta falli lýðskrum.
Góð framleiðni sjávarútvegs
Góð afkoma sjávarútvegsfyrirtækja gefur ekki tilefni til að hækka veiðigjöld. Verðmætasköpun og framleiðni í greininni er ein af forsendum lífskjara þjóðarinnar og hefur áhrif á kaupmátt í samfélaginu. Íslenskur sjávarútvegur er sú grein á Íslandi sem skilar bestri framleiðni og framundan gætu verið miklir framfaratímar, með sterkum fiskistofnum og nýrri tækni og þekkingu, til að sækja enn frekar fram á því sviði. Ef aðrar atvinnugreinar, og hið opinbera, gætu fylgt í fótspor sjávarútvegs væri lítið mál að auka almennan kaupmátt í samfélaginu.
Rekstraraðilar útgerða búa við mikla óvissu þegar kemur að veiðum og verðmætasköpun, og eru háð veðurfari og ástandi veiðistofna. Til viðbótar kemur pólitísk óvissa en þar hefur álagning veiðigjalda vegið einna þyngst. Rétt er að taka því fram að útgerðin greiðir skatta og aðrar skyldur til viðbótar við veiðigjöld.
Feigðarflan vinstri manna
Ef veiðigjöld hefðu orðið eins og fyrri ríkistjórn lagði upp með, stæði útgerð á Íslandi ekki undir sér. Hugmyndin var að ríkið tæki til sín 69,5% af vergum hagnaði, en reyndar hefði sjávarútvegur ekki þurft að greiða tekjuskatt þar sem veiðigjöld tækju af allan hagnað. Við þær aðstæður myndi enginn fjárfesta í greininni þar sem fyrirfram væri ljóst að hlutfé myndi hverfa í taprekstri og enginn banki myndi lána til sjávarútvegs. Eru stjórnmálamenn tilbúnir að ganga svo langt til að sækja jaðarfylgi í pólitík?
Annað sem bent hefur verið á sem afleiðing veiðigjalda er samþjöppun í útgerð þar sem smærri og veikari fyrirtæki gefast upp og þau stærri, sem ráða yfir stórum hluta virðiskeðjunnar, taka þau yfir. Þetta kann að vera hið besta mál til að bæta verðmætasköpun og framleiðni en stjórnmálamenn verða að gera ráð fyrir afleiðingum þessa og áhrifin á margar sjávarbyggðir landsins. Í dag standa stærstu og smæstu útgerðir landsins vel en skuldir margra millistórra eru meiri en reksturinn stendur undir. Þær skuldir eru að mestu tilkomnar við kaup á aflaheimildum, eru semsagt vegna nýliðunar í greininni!
Rekur sig allt á annars horn
Andstæðingar atvinnugreinarinnar tala eins og ríkisvaldið eigi að stilla veiðigjöld þannig af að ef vel gangi taki veiðigjöldin hagnaðinn til ríkisins, og væntanlega skrúfa niður í þeim þegar harðnar á dalnum; svona skammta úr hnefa. Hvernig í ósköpunum á að stilla það af og hverjir eiga að taka þær ákvarðanir? Ef góður hagnaður við veiðar og vinnslu markíls undanfarin ár hefði átt að renna að miklu leyti til ríkisins, eins og áður var lagt upp með, hvernig átti þá að slaka á þegar þessi hagnaður dregst verulega saman? Eða er meiningin að þetta verði allt stillt af í ráðuneytinu og þeir sem best standa sig verða ofurskattlagðir og hinum sem verr standa bætt að upp? Svona ný tegund af millifærslukerfi? Þegar menn eygja ný tækifæri vegna nýrra markaða eða tækni þá hækki tollheimtumennirnir veiðigjaldið til að keisarinn fái sitt?
Ef undirritaður ætti auðlindina einn og fengi aðila til að nýta hana fyrir sig, myndi hann aldrei setja svo hátt nýtingargjald að þeir gætu ekki rekið fyrirtæki sín með góðu móti til langs tíma. Ofurskattlagning í skamman tíma væri ekki hagsmunir leigusala. Er trúlegt að sósíalískt kerfi skapi nægilega hvatningu fyrir fyrirtæki og mannauð til að vera á tánum og hámarka verðmætasköpun í sjávarútveg? Stemmingin í umræðinni er eins og málið sé að sigra óvininn (sjávarútveginn) og minnir oft óneitanlega á Don Quijote og slagsmálin við vindmyllurnar.
Gunnar Þórðarson viðskiptafræðingur

Auka framleiðni á Íslandi

Þetta er einmitt það sem allt snýst um. Sérhagsmunahópar draga verulega úr framleiðni á Íslandi og draga úr eðlilegri samkeppni. Auðvelt er að benda á greinar eins og landbúnað og leigubílstjóra í því sambandi.

Það er komin tími til að fólk átti sig á því að launahækkanir umfram framleiðni ganga ekki upp og munu alltaf, eins og hingað til, hækka verðlag. Það þarf að mynda þjóðarsátt um einmitt þetta. Framleiðni á Íslandi er langt að baki þeim þjóðum sem við viljum bera okkur saman við. Það væri traustvekjandi hjá núverandi stjórnvöldum að hætta þessari hagsmunagæslu og taka til í reglugerðarruglinu til að bæta samkeppni og framleiðni. Byrjum á því stærsta sem er landbúnaður, en hann kostar skattgreiðendur 15 miljarða beint á ári, en í raun miklu meira. Heldur bændum í ánauð fátæktar og skilar okkur lélegri og dýrri vöru.

Leigubílstjórar eru annað rugl. Það þarf ekki löggildingu til að auka neytandavernd,frekar en hjá bakara eða ljósmyndara. Allir geta í dag aflað sér upplýsinga um hvaðeinað og þarf ekki ríkisvaldið til að passa okkur!

„Hækkar verð en eykur ekki gæði“

Sjávarútvegur í kröppum dansi

Viðskiptaþvinganir Vesturveldanna
Það er ef til vill að bera í bakkafullan lækinn að ræða um innflutningsbann Rússa á matvæli frá Íslandi, en um slíka hagsmuni þjóðarinnar er að ræða og mörgum spurningum ósvarað um tilurð og vegferð þessa máls. Að vel athuguðu máli settu Vesturveldin viðskiptaþvinganir á Rússa sem ekki var ætlað að beinast gegn almenningi né fyrirtækjum, heldur valdaklíkunni í Moskvu. Þessar aðgerðir voru vel úthugsaðar og fyrir hefur legið mat á viðbrögðum Rússa, sem brugðust við með banni á innflutningi matvæla frá þeim löndum sem stóðu að þvingunaraðgerðum. Í upphafi var Ísland ekki á bannlista Rússa, sem vakti reyndar nokkra undrun á sínum tíma.
Innflutningsbann á Íslenskar matvörur
Mikilvægasta hlutverk ríkisvaldsins er að gæta öryggi þjóðarinnar og það verður ekki gert hvað Ísland varðar nema með vestrænni samvinnu sem hefur verið hornsteinn utanríkisstefnu Íslands frá stofnun lýðveldisins. Hinsvegar vekur aðgerðarleysi íslenskrar utanríkisþjónustu í öllu þessu máli undrun, svo ekki sé dýpra í árinni tekið. Var ekki skoðað hvaða afleiðingar meðreiðin gæti kostað Íslenskt samfélag, þar sem Rússland er eitt mikilvægasta útflutningsríki landsins? Miðað við gríðarlega hagsmuni sjávarútvegs á mörkuðum í Rússalandi var ekki talin ástæða til að ræða málin við vinaþjóðir okkar og finna leið til að komast hjá tjóni upp á tugi milljarða króna vegna tapaðra markaða? Eins rækilega og það kom fram fyrir rúmu ári síðan að menn voru undrandi yfir að Ísland væri ekki á bannlista Rússa, var þá ekki ástæða til að bregðast við og skoða allar leiðir til að koma í veg fyrir lokun markaða í Rússlandi? Sváfu menn algjörlega á verðinum og ráku ráðalausir að feigðarósi á slíkri ögurstundu?
Hlutverk ríkisvaldsins
Hér hefur verið minnst á mikilvægasta hlutverk ríkisvaldsins en það á einnig að halda upp lögum og reglum í samfélaginu. Því ber m.a. að tryggja sjávarútvegi starfsskilyrði með almennum reglum til að tryggja þjóðinni hámarks afraksturs fiskveiðiauðlindarinnar. Slíkt er gert með því að tryggja sjálfbærni veiða og reyna að hámarka verðmætasköpun, m.a. með kvótakerfinu. Stjórnmálamenn hafa reyndar oftar en ekki viljað ganga lengra og oftar en ekki tekið ákvarðanir sem ganga gegn þessum grundvallar forsendum. Alls kyns afsláttur frá samkeppnisreglum er gefinn til að auka „sátt“ í sjávarútveg, en slíkt er alltaf á kostnað verðmætasköpunar og bitnar þannig á lífskjörum þjóðarinnar. Í síðustu ríkisstjórn vildu menn setja reglur um hvernig ætti að vinna uppsjávarfisk, þar sem stjórnvöld treystu ekki greininni til að taka ákvörðun um hagkvæmustu vinnslu. Settar eru reglur notkun veiðarfæra, stærð skipa, vélarstærð o.s.f. þar sem stjórnmálamenn telja sig betur komna til að taka ákvarðanir um hver eigi að veiða, hvað, hvar og hvernig. Þetta er kallað ráðstjórn!
En stjórnvöld eiga einmitt að skapa greininni starfskilyrði og þar skiptir utanríkisþjónustan miklu máli í að tryggja markaðsaðgengi fyrir íslenskan sjávarútveg. Í þessu máli hefur hún fengið falleinkunn og hefðu hausar verið látnir fjúka fyrir minni mistök en hér hafa átt sér stað.
Utanríkisráðherra
Nokkrum dögum áður en Rússar settu Ísland á bannlistann fullyrti utanríkisráðherra í fjölmiðlum að ekkert væri að gerast í þessum málum og menn biðu bara átekta, og var frekar á honum að skilja að allt væri í stakasta lagi. Getur verið að ári eftir að Rússar setja innflutningsbann á matvælum frá Vesturlöndum, þar sem öllum til undrunar að Ísland var ekki með, að utanríkisráðuneytið hafi ekkert verið að aðhafast og látið sleggju ráða kasti?
Þegar ljóst var að Ísland var komið á þennan lista og stórtjón blasti við er eðlilegt að hagsmunaaðilar bregðist við og gagnrýni beinist að ráðherranum. Í stað þess að bregðast við og upplýsa þá um málatilbúnað, þá er útgerðarmönnum hótað að svipta þá aðgengi að auðlindinni! Það var skoðun ráðherrans að útvegsmenn sem ekki gerðu sér grein fyrir mikilvægi vestrænnar samvinnu væru ekki nógu ábyrgðarfullir til að nýta fiskveiðiauðlindina!
Það er semsagt í hans valdi að ákveða hverjir fá að veiða og ef þeir haga sér ekki vel verður kvótinn tekinn af þeim? Skilningsleysi þeirra á stefnu stjórnvalda geri þá óábyrga og óhæfa til að nýta fiskveiðiðiauðlindina! Andstæðingar markaðsbúskapar ríða ekki við einteyming þegar þeir hafa jafn öflugan stuðningsmann í hagsmunagæslu sinni gegn íslenskum sjávarútveg.

Laun í fiskvinnslu

Dreifing hagnaðar
Umræðan um sjávarútveginn heldur á og verður síst málefnalegri en áður. Nú er verið að „gefa“ makrílkvóta og gleymist alveg að veiðigjöld eru lögð á allar veiðar atvinnumanna í sjávarútveg. Erfitt er að ímynda sér tvöfalt kerfi þar sem ríkið annarsvegar leigir kvótann og leggur síðan veiðigjöld á veiðarnar, fyrir utan skattgreiðslur af hagnaði. Rétt er að hafa í huga að veiðigjöld eru lögð á til að sneiða ofan af umframhagnaði, en eru ekki beinlínis til að auka tekjur ríkisins. Það eru auðvitað mjög góð tíðindi að svo vel gangi í íslenskri útgerð að ríkið telji nauðsynlegt að dreifa ofurhagnaði í sjávarútveg.
Hvað er ofurhagnaður?
Til að útskýra betur ofurhagnað er rétt að líta til olíulinda í miðausturlöndum þar sem kostnaður við að sækja olíuna er innan við fimm dollarar á fatið, en er selt á 80 til 90 dollara. Það hefur oftar en ekki verið þrautin þyngri að dreifa slíkum ofurhagnaði til almennings á sem bestan hátt. Ef um ofurhagnað er að ræða hjá útgerðinni, vinstri stjórnin lagði auðlindaskatt á vinnsluna líka, þá er spurningin hversu langt má ganga í að fleyta ofan af án þess að skaða rekstrarhæfi og samkeppnisstöðu íslensks sjávarútvegs. Að gjaldtakan verði þjóðhagslega hagkvæm og snúist ekki um ímyndað réttlæti og umræða og ákvarðanir séu ábyrgar og byggðar á rökum frekar en pólitík eða tilfinningum.
Íslenskur sjávarútvegur í sókn
Íslenskur sjávarútvegur er einstakur í heiminum hvað varðar framleiðni og verðmætasköpun. Það má lesa m.a. í McKinsey skýrslunni sem gefin var út fyrir nokkrum árum. Þar kemur fram að helsta vandamál íslensks atvinnulífs sé lág framleiðni, sem er á pari við Grikkland, en sjávarútvegurinn skeri sig úr hvað það varðar.
En það er ekki bara að sjávarútvegurinn gangi vel heldur eru tækifærin mikil til framtíðar til að bæta gæði vöru og afhendingar til viðskiptavina ásamt því að skapa íslenskum sjávarafurðum samkeppnisforskot með aukinni kynningu og bættri markaðssetningu. Loksins eru fjárfestingar í geininni komnar á skrið, eftir áralanga stöðnun, sem átti sér frekar en annað pólitískar rætur. Með nýjum skipum og búnaði verða til enn meiri tækifæri til að sækja fram og auka verðmætasköpun í sjávarútveg.
Kvennastörf og lág laun
Það sem hinsvegar vantar í myndina er aukið réttlæti þegar kemur að kjörum fiskvinnslufólks. Sjómenn eru hátekjufólk, enda búa þeir við aflahlutakerfi sem tryggir hlutdeild í aukinni framleiðni. Fiskvinnslufólk, meirihluti konur, hefur hinsvegar ekki notið góðs af velgengni sjávarútvegs og eru láglaunastétt á Íslandi; og búa við helmingi lakari kjör er starfsbræður þeirra í áliðnaði.
Stórt iðnfyrirtæki í Svíþjóð stóð frammi fyrir átökum við starfsmenn sína á sama tíma og samkeppnisstaða þess fór hnignandi, með tapaðri markaðshlutdeild á heimsmarkaði. Ef laun yrðu hækkuð myndi það enn skerða stöðu fyrirtækisins gagnvart keppinautum. Niðurstaðan var samningur milli fyrirtækisins og starfsmanna að sameiginlega myndu þeir auka framleiðni og bæta á sama tíma gæði vöru og þjónustu. Starfsmenn fengju hinsvegar hlutdeild á árangri og niðurstaðan varð sú að launakjör þeirra tvöfölduðust á næstu árum á eftir. Ekki bara það heldur varð þetta eftirsóttur vinnustaður þar sem betri skilningur myndaðist milli aðila, báðum til framdráttar.
Einstakt tækifæri
Ef íslenskur sjávarútvegur gerði samning við fiskvinnslufólk um að bæta enn frekar framleiðni og þjónustu við viðskiptavini, gæti það skilað miklum verðmætum í framtíðinni. Að vísu má búast við að með aukinni tækni muni starfsmönnum fækka, en þekking þeirra aukast til að takast á við flóknari verkefni og laun þeirra myndu aukast verulega. Saman færu betri kjör fiskvinnslufólks og aukin verðmætasköpun ásamt því að með hærri launagreiðslum mun draga úr þörfum ríkisins til að fleyta ofurhagnaði af greininni. Ekki er hægt að ímynda sér betri dreifingu á ofurhagnaði en hækka laun starfsmanna en slíkt dregur ekki úr verðmætasköpun eða framleiðni og gæti aukið þá sátt sem er þjóðinni nauðsynleg í mikilvægustu atvinnugrein Íslands.