Gul-uggi

 

Ég hef gaman af að skreppa á bryggjuna hér á Sri Lanka og fylgjast með þegar bátarnir landa og virða fyrir mér samkomustað seljanda og kaupanda, þar sem markaðurinn ræður ríkjum.  Að vísu þarf maður að fara á nóttinni þar sem þessi viðskipti eru búinn snemm morguns.  Það kemur sér reyndar vel, enda fyrir utan venjulegan vinnutíma og umferð með minnsta móti.

Það eru merkilegir hlutir að gerast hér á landi í fiskimálum, sérlega áhugaverðir fyrir mig, sem er að skrifa meistararitgerð um virðiskeðju gul-ugga (yellow-fin) túnfisks á Sri Lanka.  Hingað til hefur heimamarkaður ráðið verðinu en alþjóðavæðingin bankar á og kallar á breytingar.  Ekki eru allir ánægðir með þær breytingar en flestir hagfræðingar vilja þó meina að þær bæti hag þjóðarinnar, almennt séð.

Þetta er svona svolítið eins og að vera staddur á Þingvöllum og velta fyrir sér jarðfræði.  Þar sem Ameríku- og Evrópu flekarnir reka í sundur og hafa á síðastu sekúndum jarðsögunnar myndað ægifagurt form þjóðgarðsins.  Þetta blasir allt við einhvern vegin, hvert sem litið er.

Hér sér maður hinsvegar alþjóðavæðinguna þrengja sér inn þar sem heimamarkaður hefur ráðið hingað til, en frekar fátækir neytendur halda verði á fiski lágu.  En þróuð ríki geta boðið betra verð en neytendur þróunarlands, þannig að um leið og útflutningur byrjar, breytist verð úr heima-verði (local price) í heimsmarkaðsverð.  A gul-ugga túnfisk, sem hefur verið mjög vinsæll matur hjá almenningi á Sri Lanka, er heimsmarkaðsverð a.m.k. þrefallt hærra en heimaverðið.  Sjómaðurinn er alsæll en neytandinn er ekki eins ánægður. 

Það liggur fyrir að hægt væri að selja miklu meira magn af gul-ugga til hátt borgandi markaða í Japan, Evrópu og BNA.  Vandamálið liggur í gæðum aflans, en heimabátar eru úti í allt að sex vikur, og það með takmarkaðan ís.  Fiskurinn er því ekki allur kræsilegur fyrir vesturlandabúann sem er vanur ferskleika með sjávarilm.  Og það er ekki auðvelt að breyta því þar sem heimamaðurinn skilur ekki þessar þarfir útlendinganna.

Hæst borgar shasimi markaðurinn í Japan, en þar er fiskurinn etin hrár.  Til þess þarf mikinn ferskleika og ekki hægt að baða hann upp úr örverum á leiðinni í gegnum virðiskeðju frá veiðum á borð neytandans.  Næst eftirsóttasti markaðurinn er ,,steik" markaðurinn í Evrópu og BNA.  Þar vill neytandinn bregða fiskinum á pönnuna augnablik og hafa roða inn í miðju.  Þá bráðnar hver biti upp í manni og gæði túnfisksins koma vel í ljós.   

Heimamenn eru hinsvegar vanir að elda fiskinn í a.m.k. hálftíma og fela hann í karrý og chilli pipar. 

Eitt af þeim gæðavandamálum sem kemur upp við hefðbundna meðhöndlun fiskimanna er histamine myndun í vöðvum fisksins.  Slíkt kemur ekki að sök við eldamennsku heimamanna þar sem við mikla eldun rýkur histaminið úr, en getur verið mun verra fyrir léttsteikingu evrópubúans.  Histamine veldur útbrotum og kláða, fyrir svo utan að bragðið af gömlum fiski.  Sérstaklega þráabragð af feitum fiski eins og túnfiski, sem hverfur í kryddblöndu heimamansins en væri yfirþyrmandi fyrir vesturlandabúann, hvað þá Japanann.

En sjómenn á Sri Lanka munu læra að meðhöndla fiskinn, enda kemur þetta við budduna og til mikils að vinna.  Hægt og sígandi mun heimsmarkaðsverð taka við og heimamarkaðurinn getur ekki keppt við það.  Heimamenn munu verða án gul-ugga og verða að sætta sig við aðrar ódýrari tegundir.  Efnahagur landsins mun hinsvegar njóta góðs af og flestir vera betur settir eftir breytinguna.

En það fylgir böggull skammrifi þar sem hækkandi verð mun hvetja fiskimenn til að sækja meira og fleiri til að koma inn í greinina, en aðgangur er galopinn að auðlindinni.  Svona rómatík eins og navíistar heima telja eftirsóknaverða.  En án stjórnunar og takmörkunar í aðgangi að auðlindinni mun hærra verð aðeins kalla á ofveiði og hrun til lengri tíma litið.  Þetta er þekkt fyrirbæri í þróunarlöndum og er einmitt að gerast hér um þessar mundir.  Það er spennandi tími fyrir rannsóknir við slíkar aðstæður.

Ísland í dag

 

Ég horfði á þáttinn á CCN sem fjallaði um nýtingu Íslendinga á endurnýjanlegum orkugjöfum og var meðal annars viðtal við forseta vorn, Ólaf Ragnar Grímsson.

Ég hef aldrei verið aðdáandi Ólafs né pólitískur stuðningsmaður.  Og þar sem hann hefur verið duglegur við að pílitískvæða forsetaembættið hef ég heldur ekki geta stutt hann né kosið, í öll þau skipti sem hann hefur verið í framboði.

En ég verð að viðurkenna að hann stóð sig vel og lýsti Íslandi sem útópíu í nýtingu endurnýjanlegrar orku og dró upp mynd fyrir alheim af þessari vistvænu og umhverfisvænu þjóð.  Ég verð að viðurkenna að ég var bara rígmontinn og þjóðarstoltið ólgaði í æðum mínum yfir þættinum, og ekki síst framlagi ORG til hans.  Ég var reyndar búinn að sjá hluta af þessu í síðustu viku í Úganda, en þar birtist þetta frá Suður Afrískri stöð sem auglýsing frá Shell.  Reyndar kom það einnig fram hjá CNN að Shell er sponsor fyrir þessum þætti.  Mér skilst að hann verði sýndur af og til í allan dag og á morgun, sunnudag.

Það er óhætt að segja að sjónarhóllinn hafi verið annar en þegar önnur fræg íslensk persóna, Björk, tjáir sig um þessi mál.  Það er með ólíkindum hvernig hún fær sig til að skrumskæla þessa hluti til að láta þá líta verr út en ástæða er til.

Ég spái því reyndar að hagur Strumpu, íslensku þjóðarinnar, eigi eftir að vænkast mikið á næstu misserum.  Við erum orkuútflytjendur og eigum mikla möguleika á að stórauka orkuframleiðslu á ókomnum árum.  Það er gott mál þegar orkuverð hefur margfaldast og allt útlit fyrir að ekkert lát verði af því.

Í BNA er 750 bílar á hverja þúsund íbúa, og sennilega fleiri á Íslandi.  Á Indlandi eru þeir 10 en Indverjar telja að þeir þurfi að vera 100 á hverja þúsund íbúa, til að geta búið þjóðinni ásættanleg kjör og minka þá gríðarlegu fátækt sem þar ríkir.  Ástandið er ef til vill skárra í Kína en margt er þó líkt með þessum ofurríkjum hvað mannfjölda varðar.  Það eru einmitt þessi tvö ríki sem leiða eftirspurn sem er langt umfram framboð og keyrt hefur olíuverðið upp. 

En það eru Bandaríkjamenn sem eru orkusóðar heimsins.  Á meðan Japanir hafa dregið markvisst úr olíunotkun sinni, um 15% á síðustu 10 árum, hafa Bandaríkjamenn enn aukið sína notkun, sem hefur verið um 40% af heimsnotkun.  Keyrandi um á stórum eyðslufrekum bílum enda haldið verði á eldsneyti í lágmarki miðað við aðrar þjóðir.  Fyrrverandi forseti, Jimmy Carter setti allskyns reglur til að minka olíunotkun, meðal annars um lágmarksnýtingu bílvéla.  Hann lét setja sólarrafhlöður á þak Hvíta hússins til að ganga á undan þjóðinni með góðu fordæmi.  Þetta var eftir eina olíukreppuna en þegar henni lauk og verðið lækkaði hafði Ronald Regan tekið við sem forseti.  Hans fyrsta verk var að afnema hluta af lögum og reglum Carters og lét rífa draslið af þakinu.  En Japanir héldu sínu skriði þó verðið lækkaði og eru rækilega að uppskera ávöxt erfiðisins í dag.

Talandi um orkuverð og notkun þá get ég ekki stillt mig um að segja frá umferðinni hér á Sri Lanka og Úganda, þaðan sem ég er nýkominn.  Flestir bílar hér eru innfluttir notaðir frá t.d. Japan, þar sem þar er ekki talið hagkvæmt að keyra um á gömlum slitnum skrjóðum.  Enda reykir annar hver bíll þannig að allt hverfur í þykkan mökk.  Bæði er eldsneytisnýtin léleg og mengun mikil.  Japanir flytja út þessi vandamál sem er ágætt fyrir þá.

En héðan frá Colombo er það helst að frétta að þær fáu götur í miðborginni þar sem tvístefnuakstur var leyfður, var breytt í einstefnu um síðustu helgi.  Þetta setur umferðina algjörlega í hnút en ástæðan eru öryggismál.  Þegar þú átt von á hryðjuverkum upp á hvern dag í höfuðborginni, er eldsneytisnýting og mengun ekki neitt til að hafa áhyggjur af.  Það er semsagt talið erfiðara að sprengja tiltekna menn ef ekki er hægt að mæta þeim í umferðinni.

Afrikaninn

 

Tíminn líður hratt í Úganda.  Styttist óðum í ferð mína aftur til Sri Lanka þar sem ég verð út júlí.

Eins og áður segir er loftslagið gott hér í landi.  En mengunin er verri.  Það liggur mengunarský yfir borginni í eftirmiðdaginn, enda umferðin mikil og bílarnir gamlir og slitnir og reykja eins og kolaverksmiðjur. 

Þess vegna nota ég tímann á morgnana til að skokka en þá er reyndar niðarmyrkur.  Ég fékk reyndar dótið mitt frá Colombo í gær, og þar á meðal var hellkönnunarbúnaður (ennisljós) sem Jón sonur minn skildi eftir í Colombo um jólin.  Nú nota ég hann og þau fáu farartæki sem leið eiga um Bugalobi sjá þó bleikskinnan þar sem hann klýfur dimman morguninn.  Ég hef verið að rekast á hjólreiðarmenn sem koma út úr myrkrinu án nokkurs fyrirvara.  Nú sjá þeir mig en umferðin er mjög róleg á þessum tíma og götur breiðar og plássmiklar.

En það er golfið sem hugann á allan fyrir utan vinnuna.  Við tókum þátt í norrænu golfmóti, Nordic Competition, á sunnudaginn var og var skipulagt af Karli, starfsmanni sænska sendiráðsins.  Mótið var nú ekki fjölmennt en mjög skemmtilegt en það var haldið á golfvelli í eigu sykurplantekru.  Völlurinn heitir Mehtagolf Course og einstaklega fallegur og skemmtilegur.  Mjög hæðóttur og spennandi brautir þar sem mikið reynir á hæfileikana.

En sjálfur er í hálfgerðri klípu í golfinu.  Það gengur reyndar mjög vel, enda mikið æft og spilað alla daga.  En ég óttast mest af öllu að ég hafi byggt upp slíkar væntingar meðal vina minna heima á Íslandi, að annað hvort verði ég að ná raunverulegum árangri á velli, ekki bara fræðilegum árangri, eða mæta með hendi í fatla þegar ég kem heim í ágúst.  Ég er búinn að taka svo stórt upp í mig varðandi árangurinn í golfinu að erfitt getur að standa undir væntingum þegar spilamennskan hefst í Tungudalnum.

Þessa dagana er ég að rembast við að læra inna á Kampala og rata um borgina.  Hér verður maður að keyra sjálfur og engin elsku mamma með það.  Ég er orðin nokkuð vanur vinstri umferðinni frá Colombo, en málið er að þekkja leiðirnar.

Við miðbaug

 

Það er ótrúlega notalegt í Úganda.  Ef æðri máttarvöld hefðu fengið manni  hitastillir myndi maður stilla á hitastigið hér í Kampala.  Það er nákvæmlega eins og maður vill hafa það.  Ólíkt Sri Lanka getur maður opnað gluggann á skrifstofunni og látið notalegan blæinn leika um sig.  Lofkælingar eru óþarfar þar sem hitastigið á nóttinni er ákjósanlegt til að liggja undir þunnri sæng.  Það er að sjálfsögðu hæðin yfir sjávarmáli sem veldur þessum notalegheitum á þessu slóðum, nærri  1.200 metrar.

Ef þessi guðlega fjarstýring gæfi fleiri möguleika myndi maður draga nokkra skýjabólstra upp á himinn til að draga úr sólinni, sem reyndar er óþarfi hér því þannig er þetta einmitt alla daga.  Síðan drissar niður regni reglulega en stutt í senn, til að halda öllu iðagrænu.

Eitt er það sem ég myndi breyta ef ég gæti stillt klukkuna.  Ég myndi seinka henni aðeins hér í Úganda.  Það birtir of seint á morgnana.  Ég fer út að skokka rétt fyrir sex á morgnana en dagrenning er rétt fyrir komu mína heim í hús aftur.  Ég þarf því að hlaupa megin tíma leiðarinnar i myrkri.

Það nálgast reyndar skammdegi hér, sem við miðbaug er tvisvar á ári.  Í mars og september er sólin hæst á lofti, en lægst um jónsmessu og jól.  Þetta er svolítið öðruvísi en við eigum að venjast heima á Íslandi, þar sem við náum sólarljósi norður yfir heimskautið.

Golfvöllurinn er í nágrenni við vinnustaðinn og ekkert sem kemur í veg fyrir hálfan hring eftir vinnu þegar sá gállinn er á manni.  Enda bjart til að verða sjö á kvöldin.  Ég er að ganga frá inngöngu í golfklúbbinn og þá mun ég geta látið eins og ég sé heima hjá mér á vellinum.

When I am fifty four

 

Ég er búinn að vera á ferð og flugi undanfarið.  Kominn aftur til Kampala frá Colombo og bíð eftir dótinu mínu sem fylgir mér um hæl.  Ég rek nú þrjú heimili, eitt í Colombo, annað í Kampala og það þriðja á Íslandi.  Ég er með tvær vinnukonur á launaskrá í tveimur heimsálfum og verður svo þar til ég fer heim í sumarfrí.  Þá hættir Pam sem hugsað hefur um mig á Sri Lanka en hún mun eiga rólega daga fram í lok júní, þangað til ég sný aftur til Colombo til að leysa af þar út júlí.

Um næstu helgi verð ég fjarri góðu gamni þar sem haldið verður upp á fjörutíu ára fermingarafmæli 54 mótelsins.  Reyndar missa jafnaldrar mínir af miklu þar sem hin heimsfræga hljómsveit Tigers, mun ekki geta haldið upp fjöri þessa helgi á Ísafirði vegna minnar fjarrveru.  Hinir tveir meðlimirnir, Dóri Ebba og Pimmi, munu hinsvegar aka saman til þessa fagnaðar á föstudags morguninn.

Ég sé að gömul vinkona mín, frá sjötta áratugnum, Friðlín ætlar að mæta í fyrsta skiptið til leiks, en 54 árgangurinn hittist allt að tvisvar á ári í gegnum tíðina.  Við Friðlín gengum iðulega saman í skólann, enda bjuggum við bæði við Stakkanes sem er um hálfan annan kílómeters leið.  Hún bjó á Litlabýli en ég á Vinaminni. 

Reyndar hitti ég Friðlínu fyrir nokkrum árum sem voru fagnaðarfundir.  Við fórum meðal annars í heimsókn upp í Hlíð II, þar sem Kitti Gauj og Jóhanna Jakobs bjuggu.  Þar var okkur tekið með kostum og kynjum með kaffi og kökum.  Hlíð II var leikvangur okkar í gamla daga en Kitti rak þar fjárbúskap með meiru.  Við unnum öll sumur í heyskap og minnst ég þess að eitt sinn fengum við greitt í bita af suðusúkkulaði eftir úthaldið, og í annað skiptið með blóðappelsínu.  Þetta þótti okkur góð kjör og undum við félagarnir sælir við launin.

Aðeins nokkrum árum eftir heimsókn okkar Friðlínar var bærinn horfin og íbúarnir báðir farnir á vit forfeðrana.  Það er ekkert þarna núna sem minnir á leikvang æskuáranna.  Tjörnin sem okkur þótti risastór er horfin ásamt uppsprettunni og laxakofanum.  Ekkert sem minnir á fjárhúsin, hænsnakofann, hlöðuna né dúfnakofann hans Kobba, sem var leikfélagi okkar og æskufélagi.

Að hitta gamla skólafélaga er alltaf jafn skemmtilegt.  Eins og einn vinur minn orðaði það þá hittir maður þau við ákveða stemmingu.  Eins og maður líti á jákvæðar hliðar lífsins og upplifi nánast þessi skemmtilegu ár barns og unglings.  Maður veltir fyrri sér hvernig einum og öðrum hefur gengið í lífinu en flestir hafa bæði reynt súrt og sætt þessi fjörutíu ár síðan við staðfestum skírnina.

Mér hugnaðist hugmynd Mæju Kristjáns um að hvetja til þess að jafnaldrarnir rifjuðu upp skemmtilegar sögur af óþekkt og uppákomum í skólanum.  Ekki að ég gæti gert það sjálfur, enda alger engill sem hvorki datt né draup af þessi árin.  En svona gamanlaust þar sem hún minntist á Halldóru Magnúsdóttir kennara þá sat ég fyrir nokkrum árum í kaffi hjá vini mínum Þresti Massa í Pétursborg.  Halldóra, eiginkona hans, kom þá og settist hjá okkur til að spjalla.  Ég gat ekki stillt mig um að biðja hana afsökunar á því hversu illa ég hafði komið fram við hana í gaggó.  Hún var einhvernvegin svo auðveld bráð fyrir miskunnlausan unglinginn.  Hún horfði á mig stórum augum og sagði:  "Gunnar minn þú varst nú alltaf svo stilltur,,  Ég hef aldrei fengið betri sakaruppgjöf á ævinni.

En sökin bítur engu að síður og ég minnist þess með trega og skömm hvernig við komum fram við tvær skólasystur okkar.  Aðra þeirra bað ég fyrirgefningar fyrir allmörgum árum síðan, sem hún tók vel.  Vildi þó ekki mæta til árgangsveislu sem þá var haldin og sagðist ekkert vilja með okkar hóp að gera.  Þar er kannski verk að vinna fyrir 54 mótelið í framtíðinni.

En þær stöllur Bjarndís og Rósa hafa verið eins og guðmæður okkar í gegnum tíðina og haldið þessum hópi saman.  Hópurinn hefur meðal annars framleitt kvikmynd og ég minnist þess að hafa skrifað upp logna lýsingu á ferðalagi hópsins með rútu til Bolungarvíkur.  Við veittum gullpálmann fyrir bestu kvikmynd og leikstjórn á miklu hátíðarkvöldi í Krúsinni.  Ef ég man rétt var 57 mótelið að skemmta sér með okkur og komust aldrei að fyrir hressu liði 54 árgangsins.

Ég er sannfærður um að 54 skemmtir sér vel um sjómannadagshelgin á Ísafirði.  Bestu kveðjur frá Afríku.

 

Á ferð og flugi

Ég kom heilu og höldnu úr helreið um suður Sri Lanka.  Umferðin hér er ægileg og sífellt verið að aka frammúr og mæta bílum á öfugum vegarhelmingi.  En ferðin gekk vel og skemmtilegt að ferðast með heimamönnum um land þeirra.

Ég set hér inn myndir sem teknar voru í virkinu í Galle í dag sem byggt var af hollendingum á átjándu öld.  

Ég fékk þau gleðilegu tíðindi að flugið mitt til Afríku í nótt væri í gengum Dubai en ekki Bankok.  Það voru smá mistök hjá ferðaskrifstofunni sem búið er að leiðrétta.

 

 

Á ferð og flugi

Það er mikið um ferðalög framundan næstu vikurnar.  Í fyrramálið förum við félagarnir, undirritaður, Leslie, Nishantha og Kumara í úttektarferð um suður Sri Lanka.  Við erum að taka út starfsemi löndunarstöðva sem Íslendingar hafa byggt til uppbyggingar fiskimannasamfélaga hér á landi.  Við munum gista í bæ sem heitir Matara næstu nótt og komum til baka til Colombo á föstudagskvöld.

En bloggari mun stoppa stutt við og aðfararnótt laugardagsins flýgur hann í austur til Bankok í Tælandi.  Þaðan verður flogið í vestur til Uganda í Afríku.  Þetta verður langt og strangt ferðalag og lending á Entebbe um sólarhring eftir brottför hér.

Eftir tvær vikur í Uganda verður haldið til Sri Lanka aftur og sama dag og eiginkonan lendir hér í borg frá London, hún er að koma í heimsókn hingað, lendir bloggari úr flugi frá Uganda via Tæland. 

 Á myndinni hér að ofan er bloggari að drekka úr kókóshnetu í einkennisklæðnaði við úttekt á löndunarstað.  Sú neðri sýnir hóp manna draga inn landnót.

Kvótakerfið, enn og aftur

Hagræn stjórnun fiskveiða

Umhverfið í kringum setningu kvótalaga einkennist af gríðalegu tapi útgerðar og leituð því menn að hagrænni stjórnun fiskveiða.  Ekki ríkti samkomulag hagsmunaaðila um málið, þar sem ausfirðingar sóttu á kvótaleiðina en vestfirðingar voru á móti.

Haustið 1983 stóð sjáverútvegurinn frammi fyrir þríþættu vandamáli:

1.       Þorskstofninn var i mikilli lægð þannig að stórdraga þurfti úr veiðum

2.       Mikill hallarekstur

3.       Lengi hafði ríkt ósamstaða í röðum hagsmunaaðila um hvernig haga skyldi stjórnun botnfiskveiða og ekki hafði komið til stjórnmálalegt frumkvæði að úrlausn málsins (Kristinn Hugason 2001)

Það var ljóst á þessum árum að fiskiskipastóllinn var allt of stór miðað við veiðistofna og því varð að leita leiða til að draga úr veiðigetu og auka hagkvæmni.  Ekki þurfti kvótakerfi til að ákveða hámarksafla, enda hægt að gera það með hvaða kerfi sem var.

Hefðbundnar leiðir til fiskveiðastjórnunar hafa verið að takmarka veiðagetu fiskveiðiflotans til að vernda fiskistofna fyrir ofveiði, með útgáfu veiðileyfa.  Þessi leið hefur hinsvegar kallað á miklar og óhagkvæmar fjárfestingar í flotanum, til að auka veiðigetu einstakra skipa í ólympískri keppni um veiðar á takmörkuðum stofnum.  Evrópusambandið hefur brugðist við þessu vandamáli með því að takmarka tæknilega veiðagetu skipa, en Norðmenn hafa hinsvegar farið þá leið að miða eingöngu við lengd skipa.  Ekki hefur tekist að brúa þetta bil milli takmörkunar og hagkvæmni þar sem þessi leið virðist ætíð kalla á sóun með lélegri nýtingu fjármagns.

Takmörkun með setningu heildarkvóta á veiðar eru síðan önnur leið sem þjóðir hafa reynt.  Þessi leið hefur jafnframt kallað á aukna sóun fjármuna, þar sem keppt er um afkastagetu einstakra skipa til veiða á sameiginlegum kvóta.  Þetta hefur oft verið kallað ,,raunir almenninga" (Tragety of the Common) þar sem hver reynir að hámarka hag sinn án tillit til annarra þátttakenda í veiðunum eða sameiginlegra hagsmuna allra.

Íslendingar ákváðu hinsvegar að nota kerfi þar sem kvóta væri skipt upp á milli veiðiskipa sem hlutfalli af úthlutuðum heildarkvóta.  Útgerðarmönnum var svo í sjálfsvald sett hvernig, eða hvenær, þeir veiddu sína hlutdeild innan fiskveiðaársins.  Enn frekar hefur verið aukið við hagkvæmni þessa kerfis með því að heimila sölu og leigu á kvótum milli skipa.  Þetta hefur aukið hagkvæmni mikið þar sem kerfið hvetur hvern einstakling til að hámarka þann arð sem hann getur fyrir þær veiðiheimildir sem honum er fólgið.  Góð tengsl við markaði hefur verið einn helsti kostur þessa kerfis, sem hefur hámarkað afkomuna.

Kvótakerfið

Það er mikil einföldun að kenna kvótakerfinu um ástand veiðastofna, eins og t.d. þorsks.  Ef menn skoða málið af einhverri sanngirni blasir við að slíkar fullyrðingar standast ekki.  Í fyrsta lagi hafa stjórnvöld heimilað mun meiri veiði en ráðleggingar Hafró hafa verið í gegnum árin, en mestu munar um innkomu smábáta í gegnum tíðina, undir formerkjum réttlætis á kostnað hagkvæmni.  Smábátar voru undanþegnir kvóta í upphafi en höfðu sameiginlegan kvóta til að veiða úr sem stjórnvöld úthlutuðu þeim.  Veiði þeirra fór langt fram úr þessum áætlunum og sem dæmi var umframveiði smábáta 1984 um 70% og tæplega 130% árið 1985.  Aðeins síðust tvö ár eru undantekning frá umframveiði frá ráðgjöf Hafró ásamt árunum 1982 og 1983.  Umframveiðin fór sum árin yfir 120% og ekki fyrr en upp úr 1990 að ástandið fór að batna.

Það er því hrein rökleysa að kenna kvótakerfinu um ástand veiðistofna enda allat aðrar breytur áhrifavaldar.

Fullyrðingar um að veiðigeta flotans hafi stóraukist síðan kvótakerfið var sett á er vísað til föðurhúsanna.  Hvaðan hafa menn slíkar upplýsingar?  Málið er að engin hvati er í dag fyrir menn að hafa meiri afkastagetu en hagkvæmt er að nota til að sækja úthlutaðan kvóta.  Það þarf ekki nema að líta til togaraflotans til að sjá hverslags bábilja þetta er.

Kvótinn og landsbyggðin

Það má með sama hætti kalla fullyrðingar um breytingar á byggðamynstri á Íslandi sé kvótakerfinu um að ,,kenna"  Í fyrsta lagi er ekki víst að flutningur fólks úr fámenni í fjölmenni á Íslandi sé endilega slæmt.  Ekki hef ég séð nokkurn mann sýna fram á það, en fólk er einfaldlega að flytja til að auka lífsægæði sín, þar sem fjölmennið býður upp á fleiri tækifæri og aukna þjónustu.

En látum það liggja milli hluta og skoðum áhrif kvótakerfisins á búsetu Íslendinga undanfarin 25 ár.  Eina rannsóknin sem ég hef séð var gerð fyrir tveimur árum að Sigmundi Annasyni, þar sem hann ræddi við 1000 brottflutta Ísfirðinga.  Nánast engin tengsl virtust vera milli kvótakerfisins og ákvörðunar fólksins til að flytja á mölina.  Það verður einnig að skoða þá staðreynd að atvinnuleysi hefur verið óþekkt á Vestfjörðum síðan kvótakerfið var sett á, og þurft að flytja inn til landsins starfsfólk í fiskvinnslu í stórum stíl.

Skuldir sjávarútvegsins

Rætt er um að skuldir sjávarútvegsins hafi stór aukist eftir setningu kvótalaga.  Undirritaður hefur skoðað ársreikninga þeirra sjávarútvegsfyrirtækja sem voru í kauphöllinni á sínum tíma.  Öll hafa þau dregið sig þaðan út undanfarin ár.  Ekkert var athugavert við skuldastöðu þessara fyrirtækja.  Það er þekkt í viðskiptafræði að fyrirtæki reikna út hagkvæmustu blöndu skulda, hlutafjár og lausafjár.  Ekkert benti til annars en skuldastaða þessara fyrirtækja væri eðlileg og hagkvæm.  Það að heildarskuldir greinarinnar hafi hækkað skiptir engu máli.  Það er arðsemi fyrirtækjanna sem máli skiptir.  Þar greina íslensk sjávarútvegsfyrirtæki sig algerlega frá flestum erlendum, en arðsemi sjávarútvegs er alger undantekning á Íslandi og Nýja sjálandi. 

 Réttlæti

Það sem virðist helst fara fyrir brjóstið á fólki er aðferðin sem notuð var við að úthluta kvótanaum á sínum tíma.  Það er skiljanlegt enda um afdrifaríka ákvörðun að ræða, sem engin gerði sér grein fyrir 1984.  Stjórnvöld fóru þá leið að afhenda veiðiréttinn til þeirra sem voru í greininni á þessum tíma.  Það er ekki svo fráleit aðferð en skipti ekki höfuðmáli til að ná megin markmiðum kerfisins, að auka hakvæmni sjávarútvegs.

Hinsvegar gengur ekki endalaust að líta í baksýnisspegilinn og geta ekki tekið þátt í upplýstum umræðum um málefni sjávarútvegs vegna þessa.  Þetta er búð og gert og ekkert sem gert verður héðan af mun breyta því sem orðið er hvað þetta varðar.  Menn hafa selt sig út úr greininni og það skiljanlega farið fyrir brjóstið á mörgum, en á móti kemur hefur það losað um fjármagn til margvíslegra annarra nota, og bætt hagkvæmni þeirra sem eftir sitja í sjávarútveg.  Færri stærri fyrirkæki gefa íslendingum mikið tækifæri til sóknar í þessari grein.  Rétt er að taka því fram að meira en 80% af kvótanum hefur skipt um hendur og því eru það nýir aðilar sem koma inn eftir kvótakerfið sem halda verulegum hluta veiðiheimilda.

Ég hef litla samúð með þeim sem göslast í að gera út kvótalaust með því að leigja til sín heimildir á uppsprengdu verði.  Allt liggur þetta fyrir þegar lagt er af stað og því ákvörðun þessara manna sjálfra.  Hvort sem það eru útgerðarmenn eða sjómenn sem ráða sig í slíkt pláss.  Þetta er takmörkuð auðlind og því verður alltaf takmarkaður aðgangur að henni.  Þeir hæfustu munu halda velli og það er grundvöllurinn af þessu öllu.

Nýjársdagur

Í dag er nýjársdagur árið 2547.  Þetta er ein mesta hátíð ársins á Sri Lanka og gefið frí á mörgum vinnustöðum upp undir viku.  Félagar mínir í rannsóknarstofnun sjávarútvegsins eru í viku fríi en við hjá ICEIDA gefum aukafrí á morgun, mánudag.  Tímann nota ég í meistararitgerðina og sit sveittur frá morgni til kvölds við lestur og skriftir.

Ég stóð þó upp um ellefu leitið í morgun og skrapp á goflvöllinn.  Ég var alveg dolfallinn þegar ég ók upp úr kjallaranaum heima og kom á auðar göturnar.  Engin umferð og meira að segja slökkt á umferðarljósunum.   Varla maður á ferlin nema einstaka hópar að spila krikket á götunum.  Þetta var notaleg sýn á Colombo.  Ég prufaði meira að segja að sveigja bílnum á hægri kantinn til að þóknast litla heilanum, en hér er vinstri umferð.

Ég var að hugsa hvor ég ætti að strengja nýjársheit?   

Fiskveiðistjórnunarkerfið

Umræðan

Umræða um fiskveiðistjórnunina hefur verið mikil undanfarna áratugi en þó ekki alltaf með fræðilegum röklegum hætti, allavega í fjölmiðlum.  Hér skal gerð tilraun til að setja málið fram með þeim hætti að skapa megi faglega umræðu um þetta mikla hagsmunamál Íslendinga.

Rányrkja

Fræðimenn hafa komið sér upp hugtökum til að lýsa umhverfi fiskveiðistjórnunar og til að skapa grunn af fræðilegri umfjöllun um sviðið.  Í fyrsta lagið ber að nefna hagfræðilega rányrkju fiskimiða sem notuð er um veiði þar sem kostnaður fer fram úr tekjum af veiðunum.  Líffræðileg rányrkja er hinsvegar veiði sem gengur á stofna og að lokum stuðlar að hruni þeirra.  Þetta eru sjálfstæð fyrirbæri sem geta farið saman eða skilist að þar sem TAC (total allowable catces - leyfður heildarafli) er hægt að ná án þess að það sé hagkvæmt.  Heildartakmark fiskveiðistjórnunar er hinsvegar að hámarka fiskveiðiarð til langs tíma litið, og þar af leiðandi að ganga ekki of nærri fiskistofnum. 

Fiskveiðistjórnunin

Fiskveiðistjórnun er flókið fyrirbæri þar sem margir þættir koma saman.  Fyrirbærið tengist ráðleggingum Hafró um hámarksalfa, ákvörðun stjórnvalda er byggð á ráðgjöfinni, lokun veiðisvæða, reglur um notkun veiðafæra, landhelgi, kvótakerfi, eftirlit Fiskistofu og Landhelgisgæslunnar ásamt ýmsum reglum um t.d. útflutning á fiski.  Til að ræða þessi mál er nauðsynlegt að skilja umræðuna í sundur og ræða hvert atriði fyrir sig.  Því miður hefur oft farið lítið fyrir því og umfjöllunin oft snúist um upphrópanir og lýðskrum þar sem þessu er öllu hrært saman í einn graut.

Hafró

Ráðleggingar Hafró eru byggðar á lífræði og koma sem slíkar pólitík ekkert við.  Það er nauðsynlegt að halda upp öflugri umræðu um stofnunina og verk hennar, en það hefur t.d. ekkert með kvótakerfið að gera. 

Stjórnvöld

Ákvörðun stjórnvalda um hámarkskvóta og reglusetning á veiðum er hinsvegar litað pólitík.  Eðlilega þar sem stjórnmálamaðurinn þarf að taka tillit til fleiri sjónarmiða en vísindalegra.  Hann getur þurft að ganga gegn þjóðarhag til að tryggja afkomu smærri byggðalaga, eins og reynt er að gera með byggðakvóta.  Þar takast á hagkvæmni og réttlæti, en margar reglur sem ganga út á réttlæti draga úr hagkvæmni.

Lokun veiðisvæða og aðgengi að landhelgi

Framkvæmdavaldið setur reglur um lokun veiðisvæða, aðgengi að landhelgi og notkun veiðifæra.  Þarna togast á sömu kraftar þar sem litið er til hagkvæmni til að tryggja rétta nýtingu auðlindar á sama tíma og réttlætishugtakið skýtur oftar en ekki upp kollinum.  Endalaus átök eru um veiðar á smáfiski á Vestfjarðamiðum og veiðar á hrygningafiski fyrir suðurlandi.  Slíkt er eðlilegt þar sem um greinilega hagsmunaárekstra milli aðila er að ræða.

Kvótakerfið

Kvótakerfið hefur verið notað á Íslandi síðan árið 1984.  Haustið 1983 stóð sjávarútvegurinn frammi fyrir miklum vanda.  Þorskstofninn var í mikilli lægð eftir rányrkju fyrri ára og hallarekstur var gríðarlegur.  Fiskveiðiflotinn var allt of stór og langt umfram veiðiþol fiskistofna.  Þetta kom meðal annars til af afskiptum stjórnvalda, s.s. skuttogaravæðingu landsins, sem sennilega er ein mestu mistök sem gerð hafa verið í fiskveiðimálum Íslendinga.  Ríkið bætti svo betur um þar sem það lét byggja fjóra nýja togara sem síðar voru seldir hæstbjóðendum.  Þetta var gert til að bjarga tilteknum skipasmíðastöðvum og var gert fyrir atbeina þá verandi iðnaðarráðherra. 

Kvótakerfið var því sett á sem hagstjórnartæki til að tryggja fiskveiðiarð með því minnka fiskiskipaflotann og tryggja framleiðni í greininni.  Vandamálið var aldrei að ákvarða hámarksafla enda hægt að gera það með mörgum aðferðum.  Fram að þeim tíma var búið að reyna ýmis kerfi eins og ,,skrapdagakerfið"  Myndin hér að neðan sýnir sókn (tonnaúthaldsdagar sem margveldi stærðar skipa í tonnum og fjölda úthaldsdaga) og flotastærð árin fyrir kvótasetningu meðan það kerfi var við líði.  Þessi vaxandi umfram afköst í veiðisókn jók á kostnað á sóknareiningu og dró úr arðsemi veiðanna, öllum til tjóns.

 

 

 

 

 

 

 

Mynd 1 Samanburður á sókn og flota 1978 - 1983

Fræðileg skilgreining

Fræðimenn hafa skipt aðferðum fiskveiðistjórnunar upp í tvo megin hópa til að geta fjallað um hugtök og breytur sem þeim tengjast; bein stjórnun (command-and-control approach) og hvatningarstjórnun (incentive-based appoach) 

Bein stjórnun

,,Bein stjórnun" kemur sem skipun að ofan (top-botton - frá stjórnvöldum) og tækin sem notuð eru við stjórnun er hámarksafli, einstaklingskvóti sem ekki er framseljanlegur, draga úr afkastagetu (minni vélarstærð o.s.f.) og tímatakmarkanir (sóknarkerfi).  Slíkt kerfi er ágætt til að stjórna hámarksafla en afleitt þegar kemur að hagvæmni þar sem tenging við t.d. markaði er engin.  Ekki er gerlegt að aðlaga slíka stjórnun að þörfum markaðarins þar sem upplýsingar til stjórnvalda þyrftu að vera yfirþyrmandi til að hægt væri taka tillit til allra þátta.

Hvatningastjórnun

,,Hvatningastjórnun" hinsvegar stjórnast að neðan (down-up) þar sem þarfir markaðarins streyma inn og ákvarða viðbrögð veiðimanna.  Hvatningastjórnun byggir á eignarhaldi á nýtingu þar sem framseljanlegir kvótar (Individual Transferable Quatas - ITQs) eru í höndum útgerðaraðila.  Útgerðaaðili í Vestmannaeyjum sem vill hámarka ávinning sinn af veiðum með útflutning í gámum til Bretlands, þarf að geta treyst því að hann hafi umboð til að veiða það magn sem honum er úthlutað, hvenær sem hann kýs að gera það innan fiskveiðiársins.  Hann bíður því eftir heppilegu tækifæri og veiðir fiskinn og flytur út þegar von er á minna framboði annars staðar frá og verðin eru honum hagstæðust.  Einnig veitir þetta möguleika á langtíma samvinnu milli aðila í virðiskeðju til að afhenda vöru með stöðuleika, sem er sífellt mikilvægara í markaðsmálum.

Gott dæmi um þetta atriði er markaðurinn í Grimsby í Bretlandi.  Í rannsókn sem norskir vísindamenn gerðu á fiskmarkaðinum þar 2006 kom í ljós að Íslendingar höfðu nánast lagt hann undir sig.  Norðmenn höfðu farið halloka í viðskiptum á þessum mikilvæga markaði og hlutdeild þeirra sífellt minnkað.  Þegar ástæðu þessa var leitað kom í ljós að Norðmenn þóttu óáreiðanlegir í afhendingu á afla.  Stundum kom fiskur inn í gusum frá þeim sem gerði verðið mjög óstöðugt, en flestir aðilar á markaði sækjast eftir stöðuleika til langs tíma.  Ástæða var sú að vegna stjórnkerfis fiskveiða í Noregi er ekki gert ráð fyrir eignarhaldi á veiðirétti og því var harmleikur almenninga „Tragety of the Common" allsráðandi.  Hinsvegar báru kaupendur Íslendingum vel söguna og töldu þá afhenda vöru með öryggi og hægt að treysta framboði frá þeim.  Kaupendur höfðu því snúið sér til Íslendinga, og töldu réttlætanlegt að greiða hærra verð fyrir fisk þaðan en frá Noregi, vegna gæða þjónustunnar og aflans.

Framseljanlegir kvótar - ITQs

Margar rannsóknir hafa verið gerðar á ITQs í fiskveiðum og eru niðurstöður flestar á einn veg, að slík stjórnun komi í veg fyrir bæði líffræðilega- og hagfræðilega rányrkju fiskistofna.  Í bókinni „Primary Industries Facing Global Markets" eru tilteknar margar rannsóknir um allan heim sem benda til þessa.  Engar rannsóknir er að finna sem sýnir yfirburði ,,beinnar stjórnunar" og í niðurstöðu yfir kaflann sem fjallar um þessi mál er talað um að hún sé einmitt gagnrýnd fyrir að hafa mistekist sem stjórntæki, bæði við líffræðilega- og hagfræðilega þætti.

Í bókinni er jafnframt bent á annmarka ITQs, svo sem brottkasti, misnotkun á leiguheimildum og þar sem slíkt kerfi veldur búsifjum svæða, þó hagur samfélagsins í heild sé tryggður.  Einnig er minnst á mikilvægt atriði sem er hvernig fiskveiðiarðurinn dreifist meðal þjóðarinnar.  Hér erum við einmitt komin að atriðum sem erfitt hefur verið að ræða um þar sem öllu er blandað saman og ekki hægt að halda sig við hvern þátt fyrir sig.

Brottkast

Brottkast er mælt á Íslandi og hefur Hafró komið sér upp aðferðafræði til að fylgjast með umfangi þess frá togurum, línu- og netabátum.  Ég hvet alla til þess að kynna sér þetta áður en vaðið er út í umræðuna um þetta málefni.  Vitneskja sakar ekki fyrir þann sem leitar sannleikans, en þetta eru ekki mál til að ræða við Gróu á Leiti eða nota í pólitískum loddaraskap. 

Misnotkun á leiguheimildum

Misnotkun á leiguheimildum er örugglega staðreynd á Íslandi.  Rétt er að huga að aðferðum sem lágmarka það, án þess að valda greininni í heild tjóni með reglum sem koma í veg fyrir hagkvæmni.  Það er mjög mikilvægt að aðilar í sjáarútveg hafi tök á því að hámarka hag sinn á markaði, og leiga getur gert útslagið með slíkt.  Fyrr er nefnt dæmi frá Grimsby sem sýnir hversu mikilvægt er fyrir aðila á markaði að hafa sveigjanleika og frelsi til athafna.

Lýðfræðilegar breytingar

Mikil lýðfræðileg breyting hefur orðið á Íslandi undanfarna áratugi þar sem fólk flytur úr fámenni í stærri bæi.  Margir kenna kvótakerfinu um en slíkt byggir á veikum grunni.  Rétt er að benda á að þessar breytingar hafa  gengið yfir allan heiminn og undanfarin örfá ár hafa 500 milljónir manna flutt úr dreifbýli í þéttbýli í heiminum.  Fólk hefur flutt úr sveitum í borgir og smábæir hafa í sumum tilfellum lagst af vegna breytinga í umhverfi.  Ég las nýlega grein þar sem bent er á að landflutningar hafi gert mörg sjávarþorp óhagkvæm á Íslandi, þar sem skipaflutningar skiptu áður miklu máli.  Ef stjórnvöld hefðu ekki haldið við skipaflutningum með alls kyns niðurgreiðslum og eigin skiparekstri, hefðu þessi byggðarlög lent í ógöngum fyrr, jafnvel fyrir kvótakerfið. 

Landshlutabundin kvóti

Kvótakerfi sem bundið er við landshluta væri erfitt í framkvæmd.  Ekki þarf annað en minnast á samþykkt bæjarstjórnar Ísafjarðarbæjar frá mars 2008 þar sem skorað er á Sjávarútvegsráðuneytið að útdeila byggðarkvóta beint, og taka þennan beiska kaleik frá sveitarfélögunum.  Vilji menn ganga á hag almennings í landinu til að viðhalda byggð, verður að gera það fyrir opnum tjöldum og draga alla hluti fram í dagsljósið.  Pólitísk úthlutun á gæðum er aldrei til góða.  Þar er betra að notast við markaðinn, sem þrátt fyrir miskunnarleysi sitt, mismunar ekki aðilum og tryggir hagkvæmni. 

Skipting fiskveiðiarðs

Skipting fiskveiðiarðs milli landsmanna er mikilvægt atriði og á fullan rétt á sér í umræðunni.  Slíkt er hápólitískt mál og varðar alla íbúa landsins og taka verður tillit til þess að auðlindin er sameign þjóðarinnar.  Ég er ekki með lausn á því hvernig það er best tryggt en bendi hinsvegar á mikilvægi þess að sá arður sem til skipta kemur sé sem mestur.

Eftirlit með auðlindinni

Eftirlitsþáttur með settum lögum og reglum er algerlega nauðsynlegur.  Ekki er hægt að reka neins konar fiskveiðikerfi án þess að tryggja að farið sé eftir leikreglum.  Fiskistofa og Landhelgisgæslan eru eftirlitsaðilar með fiskveiðiauðlindinni. 

Lagt hefur verið álag á útflutning á gámafisk undanfarin ár, þar sem tíu prósent álag á kvóta hefur verið sett á fisk sem fluttur hefur verið út óunninn.  Gjaldið var fellt niður nýlega enda hæpið að refsa mönnum fyrir að selja fisk þangað sem besta verðið fæst fyrir hann.  Frumframleiðsla (primary processing) hefur í sumum tilfellum minnkað útflutningsverðmæti, þar sem eftirspurn eftir ferskum fiski er sífellt að aukast, og besta geymsluaðferðin er að vinna hann sem minnst.

Að lokum

Þetta er á engan veg tæmandi umræða um fiskveiðistjórnunina en aðeins tæpt á helstu atriðum.  Þetta er flókið mál og þarf að skoða frá mörgum sjónarhornum.  Aðal atriðið er þó að halda umræðunni á skipulögðum nótum og forðast alhæfingar og upphrópanir.  Heildarmyndin er flókin en verður skiljanlegri ef menn halda sig við skipulag í umræðunni.  Kvótakerfið sem slíkt ber oftar en ekki á góma en það er aðeins einn hluti af fiskveiðistjórnunarkerfi Íslands.