Kreppir að í BNA

 

Þetta er ekki í fyrsta sinn sem heimurinn stendur á öndinni og bíður eftir aðgerðum Bandaríkjamanna.  Þeir eru einfaldlega með hælana sem aðrir eru með tærnar, og þeirra aðgerðir munu skipta sköpum fyrir efnahag heimsins.  Einhvern vegin eru það Bandaríkjamenn sem geta tekið djarfar afdrifaríkar ákvarðanir sem duga til í ástandi eins og núna, meðan aðrir standa og bíða.  Sennilega eru leiðtogahæfileikar þeirra frammúrskarandi og samofið menningu þeirra.

Bloggari er sannfærður um að 700 milljarða dollara björgunar pakkinn verður samþykktur á þinginu og verður komin af stað í næstu viku.  Menn hafa ekki tíma til að velta þessu fyrir sér í langan tíma, þar sem slíkt gæti valdið hruni.  En hvað snýst þetta þá um?

Það sem hefur gerst er að það sem átti að tryggja nýjar ,,vörur" á fjármálamarkaði, fasteignaveð í BNA, urðu að Akkilesarhæll skuldabréfavafninga þar sem menn misstu sig í notkun þessara trygginga.  Síðan þegar í ljós kemur að fasteignaveðin eru ,,eitruð" þá veit enginn banki hvað næsti banki er með mikið af slíkum vandamálum.  Bankar halda því að sér höndum og lána ekki hvorir öðrum peninga.  Flæðið stoppar.

Um leið og byrjar að kreppa að reyna bankar of fyrirtæki að auka eigið fé sitt í bókum sínum.  Í góðæri er gott að vera með lítið eigið fé, sem er venjulega dýrasta fjármagnið, miklar langtímaskuldir og skulda birgjum mikið.  Þegar kreppir að snýst þetta við þar sem ekki tekst að afla langtímaskulda nema hafa eiginfjárstöðu betri.  Það getur verið þrautin þyngri að útvega hlutafé þegar skortur er á peningum í umferð.  Bankar hafa verið að safna sjóðum til að sýna fram á sterka eiginfjárstöðu í bókum sínum, sem bindur þessa peninga tekur þá úr umferð.  Þetta verður óvirkt fjármagn sem ekki nýtist til að snúa hjólum efnahagslífsins.

Óvissan í þessu er skaðvaldurinn.  Einn banki veit ekki hvað sá næsti er með af eitruðum pappírum og þorir því ekki að lána honum.  Það þarf því að fá allt upp á yfirborðið þannig að menn geti vitað um stöðu hins og traust ríki á markaðinum.

Björgunarpakkinn, sem verður um 10.000 dollarar á fjölskyldu í BNA er hugsaður til að kaupa upp hluta af þessum ótryggu íbúðarlánum, skapa traust á markaði og koma peningum til að flæða á ný.  Vonandi getur ríkið síðan selt þessa pappíra með sem minnstu tapi, en upphæðin er tekin að láni hjá skattgreiðendum Bandaríkjanna.  Völd fjármálaráðherrans verður mikið, en hann mun ákveða hvað skuli kaupa og á hvaða verði.  Verðið mun verða afdrifaríkt fyrir björgunaráætlunina.  Kaupi þeir þessa pappíra of ódýrt af bönkum, mun það valda vantrausti á markaðinum.  Kaupi þeir of dýrt mun það ganga fram af skattgreiðendum sem munu ekki sætta sig við að þeir sem tóku of mikla áhættu verði stikkfrí og gangi frá skaðlausir.  Verðlagningin og valið á pappírunum verður því það sem þetta snýst allt um. 

Það væri því erfitt að ímynda sér þunglamalegt stjórnkerfi takandi slíkar ákvarðanir, og því eru þær settar á fáar hendur til að auka skilvirkni og hraða aðgerða.  Það má líkja þessu við slökkvilið þar sem allt snýst um sekúndur og mínútur og ekki tími til að ræða málin áður en ákvarðanir eru teknar.  Svona nokkurskonar hamfarastjórnun, enda á það vel við í þessu tilfelli.

Það er skiljanlegt í svona ástandi að fólk leiti sökudólganna, og ég minni á orð Frakklandsforseta hvað það varðar, en aðal málið hjá honum þessa dagana er að draga þá til ábyrgðar sem eru valdir af ósköpunum.  En hverjir eru það í raun og veru.  Í rauninni er þetta kapítalisminn sjálfur.  Dregin áfram af metnaði og stundum græðgi, mannlegum þáttum sem ekki hegða sér alltaf fullkomlega.  Sömu mennirnir og tóku þessar djörfu ákvarðanir eru þeir sem hafa drifið upp hagkerfi heimsins með vinnu sinni og snilligáfu.  En hvað fer svo úrskeiðis?

Í þessu tilviki dettur mér í hug rannsókn sem gerð var í Bandaríska háskólanum Stanford (Stanford experiment)  á áttunda áratugnum.  Þátttakendur í rannsókninni voru stúdentar við skólann og voru vandlega valin hópur.  Fólk sem ekki átti við einskonar sýnileg vandamál að stríða og mætti kalla rjóma samfélagsins.  Tilraunin fólst í því að hópurinn átti að vera lokaður inni í langan tíma, þar sem helmingurinn átti að leika fangaverði og hinn helmingurinn fanga.  Ekki mátti nota líkamlegt ofbeldi en andlegan yfirgang mátti nota.  Í stuttu máli sagt þá varð að stoppa tilraunina af eftir sex daga þar sem allt var orðið vitlaust.  Fangaverðir níddust þannig á föngum að fólk hrundi niður úr taugaáfalli, og brotnaði niður andlega.  Grimmdin var algjör.

Ég sá viðtal við prófessor Philp Zimbardo í Hard Talk á BBC í vetur, sem stjórnaði rannsókninni.  Hann hefur haldi því fram að það hafi ekki verið fólkinu að kenna hvernig fór, heldur kerfinu.  Þetta er reyndar mjög umdeilt en er meðal annars notað til að rannsaka hegðun Bandarískra hermanna í Írak.

En hvað kemur þetta málinu við?  Jú það kann að vera að í lausafjárkrísunni sé það einmitt kerfinu að kenna en ekki fólkinu sem vinnur á Wall Street.  Kannski við eigum ekki að láta hefnigirnina ná tökum á okkur og einblína frekar á að leysa vandamálið.  Hér er ekki verið að tala fyrir því að bjarga mönnum út sem tekið hafa mikla áhættu, heldur að hefnigirnin komi ekki í veg fyrir að hægt sé að framkvæma hluti sem nauðsynlegir eru til að rétta heimsbúskapinn við og koma í veg fyrir alvarlega kreppu.