Grein í BB 23. maí 2019

Loftslagsbreytingar af mannavöldum

Meðalhiti á jörðinni hefur hækkað um 0,85 °síðan 1880 sem vísindamenn tengja við aukningu á CO2 í andrúmsloftinu, frá 278 ppm (1750) upp í 412 ppm í dag. Það er engin spurning að hlýnun jarðar af mannavöldum er stærsta áskorun sem jarðarbúar hafa staðið frammi fyrir. Verkefnið er yfirþyrmandi og mikilvægt að þjóðir heims taki sig saman um lausn málsins og geri sér grein fyrir að um hnattrænan vanda er að ræða.

Undirritaður lítur á sig sem umhverfissinna en oftar en ekki getur hann alls ekki samsamað sér þeim sem mest hafa sig í frammi um þessi mál, og virðast oftar en ekki láta ráðast af ofstæki og pólitískum rétttrúnaði. En vilji Íslendingar hafa áhrif á heimsvísu og mark sé á þeim takandi þurfa þeir að vera til fyrirmyndar, en samstaða hér innanlands er alger forsenda þess. Notast við hlutlægt mat en enn byggja á tilfinningum einum eða láta stjórnmálaskoðun afvegaleiða umræðuna.     

Aukning á losun gróðurhúsalofttegunda skrifast að mestu leyti á bættan efnahag fjölmennra ríkja í Asíu, s.s. í Kína og Indlandi. Þar eru minni kröfur gerðar um útblástur farartækja og orkuvera en t.d. í Evrópu, en skiljanlegt að erfitt sé að sannfæra þessar þjóðir um að draga úr hagvexti til að bjarga heiminum. Aukning á lífsgæðum í þessum löndum skýrir aukningu á orkuþörf og matvælaframleiðslu, fjölgun farartækja og eyðingu skóga í heiminum. Losun gróðurhúsalofttegunda er hnattrænt vandamál og tekur ekkert tillit til landamæra.

„Umhverfissinnar“ viðast ekki sjá skóginn fyrir trjám í baráttu sinni og stað þess að skapa sátt meðal almennings um að bæta umgengni um umhverfið berjast þeir hiklaust gegn jákvæðri þróun sem dregur úr losun á gróðurhúsalofttegundum í heiminum. Tökum dæmi!

Þessi háværi fámenni hópur hefur markvisst barist gegn stóriðju á Íslandi, þó ljóst megi vera að mikilvægasta framlag Íslendinga í loftslagsmálum er einmitt stóriðja sem nýtir umhverfisvæna orku. Álver á Íslandi mengar brot á við álver í Kína sem notar brúnkol sem orkugjafa. Ef við lokuðum öllum álverum á Íslandi myndi það ekki hafa nokkur áhrif á heimsmarkaðinn, þar sem framboðið yrði aukið frá kínverskum álverum en stórauka losun gróðurhúsalofttegunda. Einnig þarf að hafa í huga þegar rætt er um ál að sá málmur er, fyrir utan framleiðsluna sjálfa, mjög umhverfisvænn þar sem hann léttir farartæki og einnig er ódýrt og umhverfisvænt að endurnýta hann.

Mikið er talað um mengun af völdum kísilvera og barist gegn framleiðslu þeirra á Íslandi. Kísill er notaður við framleiðslu á sólarrafhlöðum þannig að taka þarf það inn í myndina þegar talað er um losunina við framleiðsluna, að hann er forsenda þess að nýta umhverfisvæna orku.

„Umhverfissinnar“ berjast með hnúum og hnefum gegn umhverfisvænum virkjunum á Íslandi þó einmitt það sé okkar framlag til að draga úr losun gróðurhúsaloftegunda á heimsvísu. Þeir berjast einnig gegn lagningu flutningslína sem veldur mikilli sóun í Íslenska raforkukerfinu. Með aukningu á bráðun jökla, vegna gróðurhúsalofttegunda, eykst afl virkjana en ekki er hægt að nýta þessa orku þar sem flutningkerfið hefur ekki undan.

„Umhverfissinnar“ berjast gegn laxeldi á Íslandi. Laxeldi er umhverfisvænasta próteinframleiðsla sem til er og samkvæmt úttekt FAIRR (https://www.fairr.org/index/) eru fjögur laxeldisfyrirtæki af fimm próteinframleiðslu með lægstu umhverfisáhættu á heimsvísu, og reyndar sex meðal þeirra öruggustu af 11 fyrirtækjunum í heiminum. Í öllum samanburði við hefðbundinn landbúnað skorar eldi mjög hátt sem umhverfisvæn framleiðsla. Hvalaafurðir skora vel sem umhverfisvænasta kjötframleiðsla sem til er, en „umhverfissinnar“ berjast gegn þeim af miklu offorsi. Þeir berjast gegn notkun áburðar sem er forsenda þess að hægt sé að fæða níu milljarða jarðarbúa. Ef öll framleiðsla yrði „vistvæn“ dygði ekki að höggva alla skóga jarðar fyrir ræktarland og sótspor stóraukast við landbúnað, þar sem framleiðni mynd dragast verulega saman. Þessi barátta gegn umhverfisvænni framleiðslu matvæla hefur verið einstaklega óvægin og tilgangurinn helgar meðalið og ekki skirrst við að halda fram staðleysum og ósannindum. Þessi barátta gegn umhverfisvernd er drifin áfram af auðmönnum sem leggja til umtalsverða fjármuni til áróðurs og afvegaleiða almenning í málinu.

Á sama tíma talar enginn um fílinn í stofunni en hefðbundinn landbúnaður (kjöt- og mjólkurframleiðsla) stendur undir 11% próteinþörf heimsins og notar til þess 83% af ræktarlandi. Enn er verið að höggva skóga í stórum stíl til að auka framleiðslu á kjöti og mjólk. Á Íslandi hafa bændur grafið skurði sen jafngilda vegalengdinni í kringum hnöttinn, til að þurrka upp mýrar. „Umhverfissinnar“ láta sig það í léttu rúmi liggja, enda telur það ekki með í „bókhaldinu“, en um er að ræða mesta skaðvaldinum hér á landi við losun gróðurhúsalofttegunda. Framleiðsla á kindakjöti losar um 40 kg af CO2 við framleiðslu á hverju kíló af kjöti. Ef Íslendingar myndu stilla framleiðslu á kindakjöti við eftirspurn á heimamarkaði væri hægt að minnka framleiðslu um 4.000 tonn af kjöti, sem minnkar losun um 160 þúsund tonn af CO2. Þá er ótalin sótsporin við að flytja kjötið, niðurgreitt af ríkinu, á fjarlæga markaði. Landbúnaður losar um 24% af öllum gróðurhúsalofttegundum í heiminum en samgöngur um 14% þannig að augljóst er hver sökudólgurinn er.

Það er einmitt í samgöngum sem Íslendingar geta verið góð fyrirmynd í umhverfismálum. Sjávarútvegur hefur staðið sig mjög vel og dregið hefur stórkostlega úr sótspori við veiðar og vinnslu. Mestu munar skipulag og stjórnun með kvótakerfi sem hefur aukið veiði miðað við sókn. Fiskveiðiflotinn er einnig mun umhverfisvænni í dag og með þróun á hönnun skipa, bættum vélbúnaði og jafnvel orkuskiptum um borð og í vinnslunni hefur Grettistaki verið lyft. Rafbílavæðing er mikið í umræðunni en ekki er allt sem sýnist í þeim efnum, en sótspor við framleiðslu á rafhlöðum er umtalsverð og dregur verulega úr jákvæðum áhrifum orkuskipta. Bílar eru einungis að losa um 4% af heildarlosun í heiminum þannig það eitt og sér leysir ekki málin.

Það er alltaf stutt í viljann til skattheimtu hjá „umhverfissinnum“ þegar kemur að baráttu við losun gróðurhúsalofttegunda. Umhverfisskattar á almenning eru um fimm milljarðar á ári og krafan um frekari skatta, sérstakleg á fyrirtæki er hávær. Ef Íslendingar skattleggja álverin frá sér með umhverfissköttum aukum við einfaldlega mengun í heiminum. Ef skattar eru ekki settir til að liðka fyrir orkuskiptum, eru þeir ekki umhverfisvænir og ganga einfaldlega út á að auka tekjur ríkissjóðs.  Kolefnisgjald á flug dregur ekki úr sótspori en eykur bara kostnað almennings. Enginn möguleiki er fyrir flugfélög að skipta yfir í umhverfisvænni orku. Varla vilja Íslendingar nota kolefnisskatt til að draga úr ferðalögum almennt séð? Við búun á stjálbýlli eyju og þurfum því meira en aðrir á flugi að halda.

Ef Íslendingar vilja hafa áhrif á heimsvísu og vera til fyrirmyndar er nær að tryggja stuðning almennings. Mikilvægt er að nota hlutlægt mat á losun gróðurhúsaloftegunda og almennt að gera sér grein fyrir því að vandamálið er hnattrænt. Umræðan þarf að byggja á hlutlægum sannleika en ekki huglægum eða pólitískum rétttrúnaði. Huglægur sannleikur dugir vel í trúarbrögðum en er ekki nothæfur í umræðu um umhverfismál og virkja almenning til að draga úr mengun og hnattrænni hlýnun.

Gunnar Þórðarson

Viðskiptafræðingur

Vinnsla, flutningur og markaðssetning eldisfisks frá Íslandi

Ráðstefnan „Strandbúnaður“ verður haldinn á Grand Hótel Reykjavík dagana 21 – 22 mars n.k. Strandbúnaður vísar til „landbúnaður“ og er vettvangur aðila sem tengjast eldi og ræktun í sjó og vatni. Á ráðstefnunni eru erindi og kynningar á öllu því helsta sem er að gerast í þessari grein og reynt að varpa ljósi á þróun til framtíðar.

Ein málstofa ráðstefnunnar heitir „Vinnsla, flutningur og markaðsetning eldisfisks“ þar sem staðan er tekin og tækifæri metin. Nánast allur lax er fluttur út slægður/ferskur þar sem hann er fullunninn á smásölu- eða veitingahúsamarkað. En hvar liggja tækifæri Íslendinga í að hámarka verðmætasköpun í fiskeldi? Getur eldisgreinin tileinkað sér árangur bolfiskvinnslunnar í framleiðslu og sölu á ferskum flakastykkjum, sem aukið hafa verðmætasköpun á hvítfiski umtalsvert? Með nýjustu tækni og þekkingu hefur íslenskri fiskvinnslu tekist að framleiða vöru samkvæmt ítrustu kröfum neytanda, sem er tilbúinn til að greiða hærra verð fyrir vikið.

Ef allt fellur Vestfirsku eldi til næstu árin, má gera ráð fyrir a.m.k. 50 þúsund tonna framleiðslu á ári, sem myndu skila nærri 50 milljarða framleiðsluverðmætum í þjóðarbúið. Ekki er raunhæft að ætla sér fullvinnslu á öllu því magni en hluti þess gæti verið unninn á neytandamarkað í framtíðinni. En áskoranir fyrir slíkri framleiðslu eru margar og ýmislegt er hugmyndinni mótdrægt; þó tvær hindranir séu helstar, há vinnulaun og miklar vegalendir á markað.

Í dag er töluverður hluti af eldisfiski fluttur til Póllands, þar sem hann er fullunninn á neytandamarkað í Evrópu. Undirritaður hefur átt tækifæri til að heimsækja verksmiðjuna Milarex í Slupsk í Póllandi þar sem ferskur fiskur er fluttur frá Íslandi, Noregi og Færeyjum með skipum og trukkum. Fiskurinn er flakaður, snyrtur og síðan unninn í neytandapakkningar, ferskur, reyktur eða frosinn, og skipta vörunúmer hundruðum. Matís í samstarfi við Skagann 3X og Arctic Fish hefur flutt regnbogasilung í gámum til þessarar verksmiðju þar sem gerð var tilraun með að ofurkæla fiskinn og senda hann íslausan með hitastýrðum gámum sjóleiðina. Þrátt fyrir að flutningur tæki átta til tíu daga, var fiskurinn enn af miklum gæðum og hafði nægjanlegan líftíma til að vera unninn og seldur ferskur á neytandamarkað um alla Evrópu. Slupsk í Póllandi er vel staðsett til að dreifa vöru landleiðina á Evrópumarkað á einum til tveimur dögum.

Vinnslan sem um ræðir er öll hin glæsilegasta, með 500 starfsmönnum og hreinlæti og gæðastjórnun með því besta sem þekkist í heiminum. Það er áleitin spurning hvernig íslensk fyrirtæki gætu keppt við slíka vinnslu í framleiðslu og dreifingu á smásölumarkað Evrópu? Vinnslan er ágætlega tækjum búin, með mjög hæft starfsfólk, á launum sem eru langt að baki því sem gerist hérlendis.

Flutningsmöguleikar skipta máli fyrir útflutning á laxi; héðan eru sjóflutningar stundaðir frá mörgum höfnum á Íslandi, til hafna í Bretlandi og meginlandi Evrópu. En mestu skiptir þó þéttriðið net flugsamgangna, sem teygðu sig til um 100 borga vítt og breitt um heiminn þegar best lét í íslenskri ferðaþjónustu, en heldur hefur dregið úr framboði við samdrátt í fjölda erlendra ferðamanna. Flugfrakt er dýr og skilur eftir sig umtalsvert kolefnisspor, en með nýrri tækni, ofurkælingu, er hægt að minnka það nokkuð. Bæði laxasláturhús landsins nota ofurkælingarbúnað frá Skaginn 3X sem lágmarkar notkun á ís við flutning á fjarlæga markaði.

Skipaflutningar eru mun ódýrari en flugfrakt ásamt því að minka sótspor framleiðslunnar. En sjóflutningar taka tíma á fjarlæga markaði sem minnkar líftíma á ferskri vöru fyrir kaupandann. Þá skiptir máli hvort hægt er að vinna laxinn strax eftir slátrun og  jafnvel fyrir dauðastirðnun. Ódýrara er að flytja flakaðan fisk á markað og losna þannig við dýran flutning með flugi á beinum og haus. Hingað til hefur þurft að geyma laxinn í um fjóra sólahringa áður en hægt er að draga beinagarðinn úr flakinu, en beinin losna ekki fyrr úr vöðvanum. Ef nútímatækni eins og vatnsskurður væri notaður við að skera beinin úr væri hægt að lengja geymsluþol ferskra afurða um þann tíma. Annað tækifæri sem það gefur,  er að hægt er að hluta flakið niður eftir ýtrustu kröfum markaðarins, eins og gert er við hvítfisk í dag, og framleiða þar með algjörlega nýjar vörur á markað; markað sem gæti greitt hærra verð og þannig aukið verðmætasköpun vinnslunnar. Vatnskurðartæknin er líka forsenda þess að lágmarka framleiðslukostnað og skapa samkeppnisforskot gagnvart láglauna svæðum.

Ný tækni við vinnslu þar sem tölvustýrðir þjarkar koma í stað mannshandar eru einmitt forsenda slíks samkeppnisforskots. Ljóst er að fiskvinnsla væri að miklu leyti farin úr landi ef ekki væri fyrir nýjustu tækni við framleiðslu í dag. Fram undan eru tímar tækniframfara með hraða sem menn hafa ekki séð fyrr. Mikilvægt er að Íslendingar tileinki sér nýjustu tækni til að viðhalda samkeppnisforskoti og undirbúi starfmenn til að takast á við nýjar áskoranir og auknar kröfur í framtíðinni. Þannig verða til betri störf og betur borguð í samkeppni við láglaunasvæði.

Ef til vill munu Íslendingar geta boðið upp á nýjar vörur úr ferskum laxi í framtíðinni, laxi sem er upprunninn úr hreinum en köldum sjó. Framleiðslu sem verður sérsniðin að ýtrustu þörfum viðskiptavinarins, með dreifingu víða um heim. Vöru sem hefur jafnvel lengra geymsluþol en samkeppnisaðilinn getur lofað og þannig keppt á kröfuhörðustu mörkuðum heimsins. Íslendingar eiga kost á að ná samkeppnisforskoti með hugviti, tækni og mannauði sínum.

Gunnar Þórðarson, Matís

Umhverfis- og öryggismál í sjókvíaeldi

Ráðstefnan „Strandbúnaður“ verður haldin á Grand Hótel Reykjavík dagana 21 – 22 mars n.k. Strandbúnaður vísar til „landbúnaður“ og er vettvangur aðila sem tengjast eldi og ræktun í sjó og vatni. Á ráðstefnunni eru erindi og kynningar á öllu því helsta sem er að gerast í þessari grein og reynt að varpa ljósi á þróun til framtíðar.

Á málstofunni “Umhverfis- og öryggismál í sjókvíaeldi“ verður fjallað um umhverfisógnanir sjókvíaeldis, bæði gagnvart náttúrinni og rekstrinum. Vestfirðir bjóða upp á marga kosti frá náttúrunnar hendi til strandeldis, hreinn sjór, djúpir og vel varðir firðir ásamt innviðum og mannauði til að stunda sjókvíaeldi. En ógnir Dumbshafsins eru miklar hvað varðar veðurfar auk þess eru umhverfisógnir eins og erfðablöndun við villta laxastofna í íslenskum ám.

Hætta á erfðablöndun vegna sleppinga úr sjókvíum hefur fengið einna mesta athygli og hafa veiðirétthafar laxveiðiáa barist harðri baráttu gegn leifum til laxeldi í sjókvíum á Íslandi. Þrátt fyrir fyrr sátt um að draga línu þar sem eldið er eingöngu leyft á Vestfjörðum, Eyjarfirði og Austfjörðum, hefur sáttin ekki haldið með auknum óbilgjörnum kröfum veiðirétthafa. Að sjálfsögðu eru slysasleppingar alvarlegt mál en með mótvægisaðgerðum má lágmarka áhrif þeirra á náttúruna. Huga þarf að hegðun eldisfisks og spurning hvort hann er raunveruleg ógn í náttúrinni.

Íslensk veðrátta skapar mikla áhættu en ekki þarf að fara langt aftur í tímann til að sjá veðurfar sem myndi skapa mikla áhættu við laxeldi. Um og eftir miðja síðustu öld hafa komið kuldakaflar þar sem hitastig og vindur hafa skapað aðstæður sem eru mjög hættulegar fyrir lax í sjókvíum. Þessu fylgdi jafnframt lagnaðar- og rekís sem geta valdið miklu tjóni á sjókvíum. Farið verður yfir þessi mál á ráðstefnunni og reynt að meta áhættur og hugsanleg viðbrögð til framtíðar.

Sjórinn er kaldari við Ísland en í helstu samkeppnislöndum okkar, sem hefur bæði kosti og galla. Kostir eru að gæði Íslensks lax þykir framúrskarandi og laxalúsin á erfiðra uppdráttar í kaldari sjó. Lágur sjávarhiti veldur hægari vexti og hætt við að það hafi áhrif á næringarþörf og fóðurnýtingu. Hægt er að bregðast við því með útsetningastærð seiða og með þróun á fóðurgerðar og fóðrunar.

Aðstæður á Íslandi eru góðar hvað varðar skjól á fjörðum en aðstæður við t.d. Færeyjum eru erfiðari hvað þetta varðar, enda ölduhæð við eyjarnar langt um meiri en búast má við eldisaðstæður hérlendis. Engu að síður er mikilvægt að búnaðarstaðall, staðarúttektir og festingar standist ýtrustu kröfur, bæði hvað varðar áhættu á sleppingum og eins efnahagslegu tjóni af slíku. Á ráðstefnunni verður kynning á þessum málum og hvernig eftirliti og viðbrögðum er stjórnað.

Það sem skiptir mestu máli í öllu þessu er að hagsmunir náttúrinnar og rekstraraðila fara algerlega saman. Rekstur sjókvía er ómögulegur ef svæði eru ekki hvíld á milli eldis til að koma í veg fyrir mengun og sjúkdóma og eins getur enginn rekstraraðili búið við að missa lax úr kvíum. Velferð fisksins fer saman við afkomu rekstursins.

En það verður áskorun framtíðar að takast á við umhverfisskilyrði við Dumbshaf, nýta kostina en bregðast við ógninni sem því fylgir. Takist það má búast við miklum tekjum af sjókvíaeldi, landsmönnum til hagsmuna með auknum útflutningi og verðmætasköpun. Fyrir svæði eins og Vestfirði skiptir sjókvíaeldi gríðarlega miklu máli til að byggja upp efnahag og byggðafestu til framtíðar.   

 

Gunnar Þórðarson, Matís

Tölvan segir nei (The computer says no)

Það var athyglisvert viðtal við Dr. Ian Kerr í Kastljósi 26. febrúar s.l. Dr.Kerr er einn fremsti vísindamaður hvað varðar gervigreind og notkun vélmenna í heiminum í dag. Hann var að velta fyrir sér lagalegum, félagslegum og siðferðislegum spurningum hvað varðar notkun tölva og vélmenna til að taka við mörgum þeim verkefnum sem menn hafa séð um hingað til, og þá ógn sem gæti stafað af því ef búnaðurinn fer að taka eigin ákvarðanir. Kerr nefndi drápsvélar sem dæmi, en Sameinuðu þjóðirnar fjalla um þessar mundir um að bann á notkun þeirra í hernaði. Í sjálfu sér gæti verið gott að nota tilfinningalausa vél í stað þess að hætta mannslífum í átökum, sem er reyndar þegar gert. Hægt væri að forrita vélina á besta hátt, en með gervigreind mun vélin læra og bæta við sig þekkingu sem nýtist henni til að þjóna manninum betur í framtíðinni. Sama má segja um vélmenni í heilbrigðiskerfinu þar sem þau geta lært að greina sjúkdóma og framkvæma aðgerðir sem maðurinn ræður ekki við. Það geta verið stórkostleg tækifæri í að nýta vélar sem læra til að framkvæma hluti sem maðurinn ræður ekki við og mikið framfaraskref fyrir mannkynið. En það fylgir böggul skammrifi! Það má ekki taka mennskuna út úr dæminu og láta vélar taka ákvarðanir um líf og dauða! Vél sem lærir gæti komist að þeirri niðurstöðu að hún viti betur en forritið segir og ákveðið ný viðmið um aðgerðir. Vélmenni mega alls ekki taka af skarið og mikilvægt að ákvörðunin sé tekin af mönnum! Sem dæmi var prófað að nota tölvur sem dómara í Kína, en niðurstaðan varð hörmuleg þar sem þær skortir algerlega tilfinningar. Nú er það ekki svo að allar mennskar ákvarðanir séu góðar, nema síður sé. Við höfum endalaus dæmi um mannvonsku, hatur og ofbeldi sem rekja má til mannlegra hvata. Engu að síður verða ákvarðanir fortakslaust að vera mennskar á ábyrgði manneskju en ekki vélar! Mannskepnan hefur notað trúarbrögð til að leiðbeina sér við ákvarðanir frá upphafi vega. Mikilvægi kristinnar trúar er gríðarlegt fyrir mannkynið og engin tilviljun að lýðræði og mannréttindi eru að jafnaði betur tryggð í kristnum löndum en öðrum. Jesú Kristur var sennilega merkasti heimspekingur sem uppi hefur verið og hefur haft meiri áhrif en nokkur annar á íbúa jarðarinnar. Þaðan höfum við einmitt okkar gildismat; hvað er rétt og rangt, ljótt og fallegt, vont og gott sem dæmi. Mikilvægasta framlag hans var að kynna til sögunnar guð Nýja testamentisins sem var umburðarlyndur og kenndi fylgjendum sínum m.a. umburðarlyndi og að fyrirgefa. Fyrirgefning er einmitt partur af mennskunni. Fyrirgefning og umburðarlyndi eru systkini! Ástæðan fyrir því að gyðingar viðurkenndu Jesú ekki sem Messías var einmitt vegna þess að þeim hugnaðist ekki þessi umburðarlyndi fyrirgefandi guð, og viltu halda í stríðsóðan guð Gamla testamentisins, enda létu þeir þyrma óbótamanninum Barabbas, og létu krossfesta Jesú. Sjálfur hef ég þurft að biðjast fyrirgefningar, sem er ekki það sama og afsökun en rétt er að hafa í huga að; â€Å¾Maður fyrirgefur ekki öðrum, af því að þeir eigi skilið fyrirgefninguna, heldur vegna þess að maður á það skilið að öðlast frið“ Stórmenni eins og Ghandi og Mandela skildu hvað fyrirgefningin var mikilvæg. Í stað þess að gjalda líkum líkt fyrirgáfu þeir misgjörðarmönnum sínum, til þess að ná árangri fyrir þjóð sína. Það hefði margt orðið öðruvísi í Rwanda og fyrrum Júgóslavíu ef leiðtogar þeirra landa hefðu haft þá mennsku sem þessir miklu menn höfðu. Við getum litið okkur nær! Ofbeldið og hatrið sem fylgdi hruninu tók út yfir allan þjófabálk. Auðvitað átti að refsa mönnum fyrir lagabrot, en dómsstólar mega aldrei byggja dóma á hefnigirni eða undir þrýstingi frá dómstóli götunnar. Dómar eiga að byggja á lögum en vera mennskir. Við sáum þetta líka í svokölluðu Klaustursmáli þar sem almenningur fór úr límingunum og leið mjög illa vegna gengdarlauss haturs á fólki sem hafði ekki brotið annað af sér en röfla á krá hver við annan. Í rauninni hefði enginn skaði orðið ef óprúttinn aðili hefði ekki tekið upp einkasamtal og komið því til fjölmiðla. Það veit guð að ég hef látið út úr mér ýmislegt í góðra vina hópi sem ég kæri mig ekki um að verði birt almenningi en ég hef auðmýktina til að viðurkenna það. Ef til vill erum við Íslendingar á rangri vegferð að draga úr kristinfræðikennslu og boðskap Jesú Krists. Ég vil reyndar halda þjóðkirkjunni utan við þessa umræðu, en mikilvægi boðskapar hans og gildismats kristinnar trúar á fullt erindi við Íslendinga. Hvað sem hægt er að segja um kirkjuna sem slíka hefur þessi boðskapur kennt okkur að meta hvað er gott og vont, fallegt og ljótt og rétt og rangt. Þegar Kaþólska kirkjan er afhjúpuð af ógnarverkum sínum, er engin vafi á að það sem prestarnir aðhöfðust var rangt og ljótt. Slíku er ekki alltaf farið innan annara trúarbragða þar sem viðurkenning á hræðilegum athöfnum liggur fyrir. Við megum ekki láta tilfinningalausar vélar taka ákvarðanir og betra að fólk geri það samviskusamlega með kristnu gildismati. Ekki síst þegar þær snúast um líf og dauða. Gunnar Þórðarson, viðskiptafræðingur

Lýðskrum

Benedikt Jóhannsson skrifar grein í Morgunblaðið 20. nóvember s.l. þar sem hann fjallar um lýðskrum. Nú ber ég mikla virðingu fyrir Benedikt og er honum sammála í einu og öllu sem fram kemur í pistlinum. Svo vitnað sé í fyrrverandi fjármálaráðherra þá lýsir hann lýðskrumaranum í grein sinni með eftirfarandi hætti:

• Hann finnur sér óvin
• Vekur ótta
• Skeytir ekki um sannleikann
• Sakar andstæðinginn um drottinsvik

Einnig að lýðskrumarinn kunni ekki að skammast sín og biðjist aldrei afsökunar og ráðist á þá sem eru honum ósammála.

Þetta eru orð í tíma töluð hjá Benedikt Jóhannessyni, fátt sem fer meira í taugarnar á undirrituðum en lýðskrum í íslenskum stjórnmálum. Tökum dæmi um efni sem er höfundi er hugleikið:

Íslenskur sjávarútvegur spilar í meistaradeild greinarinnar á heimsvísu og hefur trónað á toppnum um áraraðir. Það veitir honum einstakt samkeppnisforskot og gefur greininni möguleika á að skila mikilli verðmætsköpun fyrir íslenskt efnahagslíf.

Sjávarútvegur hefur ekki alltaf gengið svona vel og fram á níunda áratug síðustu aldar einkenndist íslensk efnahagslíf af gengisfellingum til að leysa vanda útflutningsgreina (sjávarútvegsins), þar sem vandanum var velt yfir á almenning með launalækkunum (gengisfellingum). Almenningur þurfti að bera þann bagga með lakari lífskjörum þar sem launahækkanir brunnu upp á báli verðbólgu og lífeyrissjóðir gufuðu upp. En hvernig sneru Íslendingar þessar óheillaþróun við þar sem landframleiðsla frá árinu 1980 á mann fór úr 3,9 milljónum króna á núvirði í 7,7 milljónum króna? Grundvöllur þessa árangurs voru breytingar í sjávarútvegi þar sem eftirtalin atriði skiptu mestu máli:

Útfærsla landhelginnar var ein af meginstoðum árangurs. Enginn möguleiki var að breyta vörn í sókn án yfirráða Íslendinga yfir auðlindinni. En það dugði ekki til þar sem óskynsamir stjórnmálamenn stóðu fyrir skuttogaravæðingu þar togara var komið fyrir í hverjum firði og vík. Svo var komið í upphafi níunda áratugarins að útgerðin var enn og aftur komin að fótum fram, sóknargeta flotans (með 100 skuttogurum) var tvöföld það sem fiskistofnar gátu gefið af sér. Hvað var þá til ráða? Reynt var að draga úr veiðum með sóknarkerfi sem dregur ekki úr sóknargetu en skapar lélega nýtingu skipakostsins þar sem kapp við veiðar ræður frekar en forsjá.

Stjórnvöld settu því á kvótakerfi og skilaboðin til útgerðar voru; Þið fáið aðgang að auðlindinni miðað við veiðar síðustu fjögurra ára, en þið takið sársaukann við að skera niður flotann og auka framleiðni. Með kvótakerfinu hefur öryggi sjómanna aukist mikið, enda sókn í vondum veðrum dregist mikið saman. Til að bæta kerfið enn frekar var framsal á veiðiheimildum sett í lög í upphafi tíunda áratugarins. Þá fyrst fóru hjólin að snúast til hins betra og vænkaðist nú hagur Strympu, sem var undirstaða þess að ná tökum á hagkerfinu og stöðugleika krónunnar. Ekki hefði verið hægt að koma Þjóðarsáttinni á án þess að útflutningsgreinar stæðu keikar í þeim slag til að ná niður óðaverðbólgu.

Fleiri atriði skiptu sköpun í velgengninni og ber þar fyrst að nefna að ráðamenn ákváðu að leggja tillögur vísindamanna Hafró (veiðiráðgjöf) sem grunn að sókn í fiskistofna. Veiðiregla var sett á mikilvægustu stofna og sá kaleikur tekinn frá stjórnmálamönnum að ákveða sókn, en eðli þeirra var að halda öllum ánægðum með meiri veiði. Stjórnmálamenn geta nú ekki ákveðið sókn í fiskistofna frekar en að ákveða stýrivexti!

En það var fleira sem máli skipti eins og stofnun samkeppnissjóða, AVS og Rannís, sem hafa verið bakhjarlar rannsóknar og þróunar í íslenskum sjávarútveg og gert hann þann tæknivæddasta í heimi og stuðlað að aukinni verðmætasköpun. Með samvinnu útgerðar, fiskvinnslu, rannsóknarstofnana og háskólasamfélagsins hefur náðst ótrúlegur árangur í bættum gæðum sjávarfangs og gert mögulegt að þróa vöru á heimsmælikvarða úr íslensku hráefni. Mikil áhersla er lögð á nýtingu aukaafurða og skapa verðmæti úr aukaafurðum sem áður var hent. Útflutningur á ferskum fiski væri ekki mögulegur án mikillar þekkingar, en sú vara hefur tvöfaldað verðmæti þorsks undanfarin ár. Grundvöllur fyrir þeirri framleiðslu eru mikil gæði og ekki síður afhendingaröryggi, sem kallar á öguð vinnubrögð og mikla þekkingu. Engin leið væri t.d. að afhenda þá vöru allt árið um kring án kvótakerfis, en afhendingaröryggi er grundvöllur á markaði. Norðmenn t.d. taka meginþorra þorskveiði sinnar í mars og apríl, en veiða lítið restina af árinu. Norskur sjávarútvegur er auðlindadrifinn á meðan íslenskur sjávarútvegur er hins vegar markaðsdrifinn. Við förum til viðskiptavinarins og spyrjum hvað hann vill og fetum okkur svo niður virðiskeðjuna, alla leið til veiða, til að tryggja rétta vöru. Allt þetta hefur gert það að íslenskur sjávarútvegur er heimsmeistari og skilar ótrúlegri verðmætasköpun  fyrir samfélagið. Það var því ekki úr takti að stjórnvöld hafi 2002 sett veiðigjald á greinina. Rökin voru þessi; við settum leikreglur sem hafa nýst sjávarútvegi svo vel að ríkið vill fá hlut af umfram hagnaði til að greiða kostnað ríkisins af greininni (Hafró, Fiskstofa o.fl.)

En hvað kemur þetta lýðskrumi við? Í gegnum tíðina hafa margir barist gegn þessari jákvæðu þróun, með odd og eggi. Nú væri hægt að kenna fáfræði um og margir hafi ekki vitað betur. Það má fyrirgefa slíkt, en það gengur ekki upp fyrir fólk sem situr á Alþingi og notar ræðustól þar til að halda fram rökleysu og jafnvel notað uppnefni og níð um sjávarútveg og þá sem þar starfa. Heilu stjórnmálaflokkarnir hafa verið stofnaðir til að kynda undir óánægju almennings við þessa jákvæðu þróun. Nú verður maður að trúa því að fólk sem kosið er á þing og tjái sig um um þessa mikilvægustu atvinnugrein landsmanna, setji sig inn í málin og viti hvað það er að tala um! Nema að þetta sé allt saman lýðskrum, þeir finni sér óvin sem er kvótagreifinn, veki ótta um að hann sé að ræna almenning sameiginlegri auðlind og hafa fjármuni af þjóðinni. Lýðskrumarinn hugar aldrei um sannleikann og sakar þá útgerðarmanninn um drottinsvik.

Ég treysti Benedikt Jóhannessyni vel en hann hefur hins vegar ekki tjáð sig mikið um sjávarútveg, hans yfirburðarþekking liggur annarsstaðar. Það sama verður ekki sagt um núverandi formann Viðreisnar sem hefur meðal annars gengt stöðu sjávarútvegsráðherra. Hún hikar ekki við að halda fram staðleysum um atvinnugreinina, og talar þar örugglega þvert á það sem hún veit. Það þarf ekki mikinn hagfræðing til að sjá að uppboð á aflaheimildum gengur aldrei upp. Lítið mál er að kynna sér það og líta til reynslu þeirra þjóða sem hafa reynt þá helstefnu. Undirritaður er frjálshyggjumaður en gerir sér grein fyrir að fullkomlega frjáls markaður gengur ekki alltaf upp (t.a.m. harmar almennings), Sem sjávarútvegsráðherra hafði núverandi formaður Viðreisnar í hótunum, um að hækka enn frekar veiðigjöld, við fyrirtæki sem stóð í hagræðingu á sínum rekstri. Hún hefur ítrekað talað niður sjávarútveginn og þá sem þar starfa og lítur á veiðigjöld sem tekjustofn fyrir ríkissjóð. Hvort greinin standi undir því og viðhaldi samkeppnisforskoti sínu virðist engu máli skipta.

Viðreisn var stofnuð af fólki með borgaraleg sjónarmið til að sækja um aðild að ESB. Sjálfstæðisflokkurinn hrakti marga frjálslynda kjósendur þangað inn, sem trúa á markaðshagkerfi og frjáls viðskipti milli aðila og landa. Eftir heimskreppuna í lok síðasta áratugs var ljóst að slík umræða átti ekki upp á pallborðið hjá kjósendum. Hvað var þá til ráða fyrir Viðreisn? Sækja á gamlar slóðir og hræða þjóðina með grýlunni um kvótagreifana?

Það er aðeins eitt nafn til yfir slíkt; lýðskrum. 

Frelsi einstaklingsins

Um daginn gekk ég ásamt fleirum hluta af Jakobsveginum á norður Spáni. Við fjalltopp einn komum við að minnisvarða um 92 einstaklinga sem voru teknir af lífi af böðlum fasista í borgarastyrjöldinni þar í landi, sem háð var frá 1936 til 1939. Þetta var fjöldagröf fjölskyldna, fólks á öllum aldri og meðal annars konur og börn. Með morðunum voru fasistar að senda skilaboð til íbúa héraðsins um að standa ekki með sósíalistum og lýðveldissinnum í styrjöldinni. Líkamsleifar fórnarlambanna fundust nýlega, um 80 árum eftir morðin, og reistur hefur verið minnisvarði um þennan hryllilega atburð.

Nú er það svo, að ganga um Jakobsveginn gengur að hluta út á íhugun og vangaveltum yfir lífinu og tilverunni. Þessi minnisvarði sótti svo á mig og ég upplifið álíka tilfinningu og þegar ég gekk um slóðir Berlínarmúrsins og sá fyrir mér þann þjóðarglæp sem kommúnistar frömdu í Austur Þýskalandi. Það sótti á mig hversu mikilvægt frelsi einstaklingsins, lýðræði og mannréttindi eru, ásamt ríkisvaldi sem þjónar einstaklingum en ekki öfugt. Það sló niður í huga minn þeirri einföldu staðreynd að hefði ég verið uppi á Spáni á þessum tíma hefði ég barist við hliði á sósíalista. Ég hefði aldrei getað fylgt málstað og stefnu fasista. Slíkt er algjörlega á móti öllu því sem ég trúi á og stend fyrir.

Nú er ljóst að sósíalismi er engu betri en fasismi, eins og hann birtist okkur í gegnum söguna. Sporin hræða; frá Sovétríkjunum sálugu, Kína Maos, Kúbu o.sfr. Enn sjáum við hvernig sósíalismi rústar heilu samfélögunum eins og í Venesúela og nú stefnir í hörmungar í Niguracua. Ég geri hér skýran greinarmun á krötum eins og stjórnað hafa í Evrópulöndum, þar sem lýðræði, frelsi og réttindi einstaklingsins eru höfð í hávegum, frá sósíalistum (kommúnistum). Lýðræðissinnaðir kratar notast við markaðshagkerfi til að byggja upp öflugt samfélag sem staðið getur undir velferðarkerfi og jafna kjör.

En hvernig hefði þá hægri maður eins og ég getað barist með sósíalistum á Spáni? Málið er að lýðveldissinnar (lýðræðisöflin) börðust með sósíalistum gegn helstefnu fasismanns. Í raun hefði altaf komið upp til uppgjörs milli þessara aðila ef sigur hefði unnist, en það voru fasistar undir forystu Fransisco Franco sem fór með sigur af hólmi. Fasistar töldu fólki trú um að þeir myndu virða eignarréttinn og halda í gamla góða siði, með stuðningi kaþólsku kirkjunnar og tryggja stöðugleika undir öflugu ríkisvaldi. Það sem fylgdi með í kaupunum var algjört vald ríkisins yfir einstaklingunum. Einstaklingurinn var til fyrir ríkið og fórnir til að viðhalda öflugu ríki, var réttlættur. Þarna kemur samlíkingin við sósíalismann en frjálshyggjan gerir ráð fyrir að ríkið sé til fyrir einstaklinginn.

 

Það er áhugavert að velta fyrir sér stöðunni í dag þegar fasismi er með vind í seglum í Evrópu og jafnvel Bandaríkjunum. Það er trúin á sterkan leiðtoga, sem blæs í seglin, manni sem getur leiðrétt meint óréttlæti og komið skikki á hlutina. Hann lætur verkin tala þar sem embættismenn og kerfið geta ekki staðið í vegi fyrir „leiðréttingunni“.  Eins mikið og það getur litið vel út að sterkur leiðtogi geti gengið í málin vafningalaust án þess að kerfið sé að þvælast fyrir og náð þannig skjótum „árangri“ þá er það dýru verði keypt og uppskeran önnur en sáð er til.

Nákvæmlega eins og Trump er að gera í Bandaríkjunum. Sem forseti getur hann í skálkaskjóli þjóðaröryggis sett reglugerðir um allskyns hluti og breytt samskiptum við vinaþjóðir sem allt í einu eru orðin ógn við þjóðaröryggi. Gengið er gegn þeirri meginstefnu Bandaríkjanna að auka alþjóðaviðskipti og í staðinn koma á einangrunarstefnu; sem verður öllum íbúum jarðarinnar til tjóns. Við upplifum það á þessum skrítnu tímum að brjóstvörn lýðræðisins er farin í stríð við fjölmiðla, og gætu sett kúrsinn í sömu átt og Ungverjar, Tyrkir og Rússar. Sannleikurinn skiptir engu máli og allt snýst um að segja hlutina nógu oft til að þeir verði sannir. Manni rennur kalt vatn milli skinns og hörunds þegar maður rifjar upp þá aðferðafærði úr sögu síðustu aldar.

Það sem undrar mig þó mest er sá stuðningur sem þessi öfl hafa hjá fólki sem maður hélt að tryði á lýðræði og frelsi. Tryði á borgaraleg réttindi, frjáls viðskipti og markaðhagkerfi, en stendur allt í einu með öflum sem geta aldrei samrýmst þeim hugsjónum. Í lokin vil ég hvetja alla til að lesa „Veröld sem var“ eftir Stefan Zweig þar sem lýst er uppgangi nasisma í Þýskalandi og Austurríki á síðustu öld. Það er hugsandi fólki þörf lesning og víti til að varast.

Borgaraleg réttindi á Íslandi

Fátt skiptir mig meira máli en borgarleg réttindi og staða einstaklings gagnvert ríkisvaldinu. Þær tvær pólitísku stefnur sem mest hafa brotið á mannréttindum eru sósíalismi og þjóernishyggja. Fyrrnefnda stefnan er talin hafa tortrýmt 100 milljónum mannslífa og sú síðari um 25 milljónum, bara á síðustu öld.

Þess þvegna hef ég, sem frjálshyggjumaður, verið hugsi yfir því hvernig staðið hefur verið að eftirmálum "hrunsins". Nærtækast í því er aðförin að Geir Haarde sem kallar fram ótta við það fólk sem þar fór fram. En ekki síður hvernig staðið hefur verið að rannsókn og refsingum gagnvart athafnamönnum sem taldir eru valdir af hruninu. Einhvernvegin er eins og ríkisvaldið og saksókn þess stjórnist af hefnigirni og þörfinni á að þóknast blóðþorsta almennings. Slíkt er auðvitað algerlega á skjön við borgaraleg réttindi og réttarkerfið eins og það er hugsað. Refsingar eru til að fæla menn frá því að brjóta lög, betrumbæta þá eða halda hættulegum einstaklingum frá samfélaginu. Alls ekki að þjóðfélagið sé að hefna sín á þeim vegna misgjörða þeirra. Allir eiga sinn einstaklingsrétt og ófært að nánast afmennska menn vegna þess að þjóðin kenni þeim um hrunið. Eftir Kastljósþáttinn í gærkvöldi þar sem Sigga Dögg ræddi við Ólaf í Samskipum er ég mög hugsi yfir því máli. Í rauninni fór hún algerlega halloka í samtalinu. Rökþurrð og komin út í horn. Ég hafði ekki velt þessu máli mikið fyrir mér en við megum ekki gefa okkur að einhver sé glæpamaður og taka þá réttinn af honum sem einstakling. Fjölmiðlar verða að skoða málin án þess að elta almenningsálitið og hafa kjark til greina staðreyndir. Ég óttast að ríkisvaldið og fjölmiðlar hafi farið offörum í þessum hrunmálum!

Fordæmisgefandi fyrir fjölda mála

Grein á ensku um ofurkælingarverkefnið

Introduction

The following article “Super-chilling Fish” was published in the Icelandic fisheries magazine Sjávarafl on 18^th of January 2017, the first issue of that year.[1] The title in original is: “Ofurkæling á fiski” or “Super-chilling Fish”. The author is Gunnar Þórðarson, consultant at Matís, an Icelandic Food and Biotech R&D institute. Matís is a government owned, independent and non-profit research company, founded in 2007.[2] Matís write on their website: “We pursue research and development aligned to the food and biotechnology industries as well as providing Iceland’s leading analytical testing services for public and private authorities”.[3] More information can be found on Matís’ website: www.matis.is.

The Sub-chilling project

The super-chilling project has been in development for some time; for the last few years, the food processing solution company Skaginn 3X , in collaboration with representatives from Fisk Seafood, have been considering the possibility of super-chilling whole whitefish. Later, the two companies collaborated with Matís, a government owned research company in Iceland, on the subject. The aim was to investigate whether super-chilling was possible and what the effect would be on quality and production. Super-chilling means cooling a whole fish down to below zero degrees Celsius immediately after it has been caught/slaughtered; in traditional cooling methods the fish is chilled with ice to around 0-4 degrees Celsius.

The super-chilling method was first tested and used on pelagic fish, where the fish was cooled to below freezing point with no ice used neither during fishing nor in the production process. In the academic world the idea of super-chilling was not new and much research had been carried out, primarily in Norway, and mostly on salmon. The Norwegian research on salmon was mostly conducted in a lab where the environment was controlled, but showed positive results in connection with product quality and storage life. Skaginn 3X, in collaboration with Matís, did experiments on super-chilling using blasts of cold air and fresh slush ice, which revealed a problem with surface freezing in the cooling system.

Additional experiments on super-chilling had been conducted by Skaginn 3X, in collaboration with Fisk Seafood in the town of Sauðárkrókur along with Iceprotein, an Icelandic biotech company.

The question that arose was whether it was possible to emulate the results of these experiments outside of the controlled conditions of the laboratory and if it was viable on an industrial scale. Furthermore, if it was possible to control the super-chilling process so it would be fast enough to prevent large ice crystals forming in the flesh of the fish, thus avoiding water loss in the product and a lower yield of fish. After considering the initial outcomes of the aforementioned research, Fisk Seafood decided to ask Skaginn 3X to develop a completely new and previously unknown method for cooling whitefish and use it aboard the fishing vessel Málmey SK 1.

Later, experiments were made with the cooling of haddock after rigor mortis. The purpose of the experiments was to explore the feasibility of exporting fresh fillets abroad. The super-chilled product was compared with traditionally cooled raw material, and the production process was monitored. The results showed that the super-chilled product had better fillet quality and a higher-value yield. The temperature during packaging was under zero degrees, without the fish being frozen, in contrast with higher temperatures customary in traditional fish production and cooling.

Repeated experiments gave similar results and in continuation, a wild cod was super-chilled right after it had been slaughtered, before rigor mortis. The fish was prepared in an isolated tub and was transported without ice to Fisk Seafood in Sauðárkrókur. In collaboration with the research company Iceprotein, the product was analysed and the fish compared to traditionally cooled raw material. Results were not clear enough and a need was felt for further research on the benefits of super-chilling. The next steps involved doing experiments on farmed salmon, and in August the same year a visit was made to Grieg Seafood in Alta, Norway and experiments conducted on farmed salmon. Results regarding super-chilling were positive, and the board of the company Grieg Seafood announced they wanted to take the research further and offered to provide funding for the project.  

Other research on super-chilling

In theoretical terms, super-chilling means freezing 5-30% of the water content of the fish. Much research has been conducted on the subject and in short, the outcome is that super-chilling, with the right treatment, can improve the quality of the product considerably. When utilizing super-chilling, it is important to cool the product fast to reduce the risk of ice crystals forming within the fish, which can cause damage in the cellular structure of the flesh. The main rule is that smaller crystals cause less damage to the cellular structure of the flesh, whilst larger crystals can cause more damage. Crystals grow bigger when the chilling process is slower, and furthermore, instability during storage can also cause crystals to grow. Bigger crystals damage the walls of the muscle cells and the product loses some of its natural juice, which makes the texture of the fish chewy and dry – taste deteriorates and yield is reduced due to this water loss.

There is much to gain when utilizing super-chilling as it reduces the growth of microorganisms and development of enzymes, which in turn prolongs the lifetime of the product. Super-chilling reduces loss of water in the product during storage, increases fillet quality and makes filleting more efficient as the resulting firmer material is easier to handle. The researchers’ results on super-chilling showed that there was a great deal to gain. Using the fish itself as a refrigerant in the super-chilling process can improve the cold chain production of fresh fish considerably and therefore increase the quality of the fish on fresh fish markets. The main problem that arose was how to manage the production on an industrial scale, which would be more complicated than in the controlled environment of the laboratory.

During our research the aim was to freeze only 10-20% of the water content of the fish, to reduce the risk of freeze damage due to ice crystals.

 

 

 

 

 

The Super-chilling Project

The biggest problem the researchers faced with super-chilling was that the surface of the fish froze during the cooling process, which was carried out either with blasts of cold air or with fresh slush ice. When cooling through to the centre of the fish, the surface and the thinner part of the fish had a tendency to freeze, which in turn caused crystals to form in the flesh and therefore caused quality deterioration. This problem was overcome by using a new technique made possible with Skaginn 3X’s RoteX system whereby the fish is cooled in brine, which is in turn cooled by heat exchange.[5] At the freezing point, – which is slightly below zero degrees Celsius due to the fat content of the fish – phase transition takes place and excessive, latent heat needs to be removed from the fish to start the freezing process.

By entering the phase transition process, a considerable latent energy is formed in the fish, which in turn provides benefits during the storage of the fish and transportation to secondary producers or to the market. Super-chilling lowers the temperature of the fish below zero degrees in one or two hours while cooling with ice can take many hours.

Matís, 3X Technology/Skaginn and Grieg Seafood received a research grant from Norske Forskningsradet to begin experiments utilizing super-chilling on salmon in collaboration with their client, the fish manufacturing company Hätälä in Finland. The project started in the beginning of 2015. Matís, Skaginn 3X and Jakob Valgeir got a research grant from Atvest - The Economic Development Agency for the Westfjords region – in 2015 to develop super-chilling of cod onboard fishing vessels. The project reached a breakthrough when it won a grant from Nordic Innovation and Rannís to develop the super-chilling concept further, to demonstrate the exceptional standard of the method and furthermore, to introduce it to the fishing industry and to fish farming companies.

A broad range of companies got together to develop the super-chilling method: research companies and fish industry companies involved in initial and further processing of salmon, as well as equipment producers. The following parties took part in the super-chilling project: Skaginn 3X, Matís, Fisk Seafood, Iceprotein, Grieg Seafood, Hätälä Finland and Norway Seafood. The aim of the project was to develop a method that could increase the quality in the production of seafood and farmed fish products, especially on fresh fish markets.

In 2015 Matís, Skaginn 3X, Arnarlax and Íslandssaga collaborated to specifically study the effect super-chilling has on rigor mortis in cod and salmon. The collaboration was made possible with a grant from the AVS fund.

With the introduction of Málmey SK 1, an important step was taken in the development of super-chilling of whole fish, and in the beginning of 2016 the vessel Málmey SK 1 was equipped with state-of-the-art apparatus for super-chilling from Skaginn 3X.[6] An important milestone was reached when an entire catch was super-chilled[7] aboard ship at the point of slaughter, and kept under the right conditions until further handling down the production line, all without use of ice. Extensive research has been carried out on super-chilling in Sauðárkrókur, aboard Málmey, and in Reykjavík, Ísafjörður, Bíldudal, Suðureyri, Norway, Finland and Denmark.

Research outcome

All research on the subject has now been concluded and a final report on the extensive super-chilling project is being made. Three reports on smaller projects have already been issued and are accessible on Matís’s website.

Fillet quality

To determine the fillet quality in salmon, an approved Norwegian method was used, whereby the quality is measured from 0 (best) to 3-5 (worst). Fillet quality (taken from the same catch) was compared: on the one hand super-chilled raw material and on the other, raw material cooled in a traditional way.  

A trained professional performed evaluation of the product three to seven days from slaughter. All results were in favor of the super-chilled product and the difference between the two methods was greater than expected. Image 4 shows a summary of the results where the elasticity of the fillets, firmness and gaping were compared. The tests, conducted in Finland and Japan, were very prominently in favor of super-chilling, and the biggest difference was seen in gaping, as shown in Image 4.

Results on super-chilling of cod were not as decisive, yet the results were generally in favor of super-chilling.

 

 

 

 

 

 

 

 

Rigor Mortis Stage

Research results showed considerable difference in contraction after rigor mortis on super-chilled fish when compared with traditionally cooled fish. Increased cooling slows down the contraction process and results in up to four times less contraction in the fish. Powerful contractions cause pulling between muscles and bones and can cause gaping in fillets.  Fillet gaping is one of the biggest quality problems in fish fillet production, whether it is in seafood or salmon.

Simulators from Skaginn 3X in Ísafjörður were used to monitor and measure the production process as a function of time by filming the contractions and photographing the final results. Image 5 shows the difference in contraction between super-chilled cod and traditionally cooled with ice down to zero degrees, before filleting and rigor mortis.

Videos of the contractions have been put on YouTube and the web address is:

https://www.youtube.com/user/3XtechnologyIceland  

 

 

Microorganisms and chemistry

A considerable difference is seen in microorganism growth, including spoilage bacteria, between the two groups in cod and salmon, demonstrating the advantage of the super-chilling method. This does not come as a surprise as the lower temperature reduces the activity of microorganisms and enzymes. This lengthens the lifespan of the product, which is very positive, especially when considering fresh fish. The difference can amount to an increase of up to three to four days in product lifespan, according to the research on super-chilling.

Water holding capacity

Measurements of the water holding capacity of the fish and water loss when storing are important quality variables when assessing the effects of super-chilling. If the cooling process is too slow and too deep, it can cause the formation of ice crystals that can damage fish muscle cells, reduce the water holding capacity and cause water loss in the fish. This in turn affects the quality as the fish muscle becomes tougher and drier by losing its natural juice.

Furthermore, there is potential financial loss if the fish loses weight. Research results in this area show that super-chilling, if correctly applied, increases the water holding capacity of the fish after a few days of storage. Water loss is reduced in a super-chilled product compared to traditionally cooled products as well as in products that have been thawed. Super-chilling projects on salmon show the same results, but the water holding capacity of cod was reduced during extended storage time, when compared to traditional raw material. It is important to keep in mind that stable storage temperature is necessary, as even a small deviation below the freezing point can cause the formation of large ice crystals.   

Yield

According to research outcomes, the yield of super-chilled salmon is higher than that of traditionally cooled salmon. Less of a difference is seen in super-chilled cod, although its yield seems to be considerably higher compared to when it is traditionally cooled. Super-chilled fish is firmer, which in turn makes the fish more manageable to fillet and makes it easier to remove the skin. The problems associated with filleting soft fish are well-known, and deskinning through a skinning machine is also troublesome. On the other hand, it might become necessary to adapt processing machines to the super-chilled raw material, which will further increase the yield of the super-chilled products.

Production

The production of super-chilled salmon gave excellent results and many experiments have been conducted comparing it to traditional raw material in Finland and Denmark. Grieg Seafood super-chilled[8] up to ten tons of salmon in a RoteX spiral system, produced by Skaginn 3X, and transported it to Hätälä and to Norway Seafood. The production gave much fewer filleting failures than the traditional way of processing raw material and therefore less trimming was needed before packing. More muscle remained intact, as was noted in the chapter on fillet quality. The temperature of the packed salmon, after filleting, trimming, pin boning and slicing/portion cutting was under -1 °C. The salmon was transported in both EPS boxes and in 660-liter tubs. Super-chilled salmon was kept without ice for up to nine days before going into further production, and the super-chilled salmon showed consistently superior results where quality and production were concerned. In order to compare the effect of transportation on super-chilled and traditionally cooled products, two tubs of raw material processed according to the two methods were transported under the same controlled conditions.

The iced salmon was markedly wrinkled because of the ice in the tub, but this problem was absent in the transportation and storage of the ice-free super-chilled salmon. 

Málmey SK 1 has been using super-chilling[9] aboard for around two years and has landed 20 000 tons of fish during that time. No ice was used aboard, the fish was kept in the fish hold after being super-chilled in a RoteX tank and the fish hold was constantly kept under zero degrees. Fisk Seafood in Sauðárkrókur keeps the catch under the same conditions before it goes further into production as light-salted fish and as fresh fish for export. Aboard Málmey SK 1, there are three RoteX tanks that are all adjusted to different cooling times, in order to correctly and evenly cool the different sizes of fish. The system is completely automated, it categorises the fish into different tanks and into different temperatures. If ice were used aboard the vessel it would have to take around 5 tons of extra weight in each fishing trip. Being free of ice saves a lot of work aboard the vessel as icing fish in the fish hold is both a time-consuming and laborious job. As the RoteX solution aboard Málmey has been a success, new ships from HB Grandi will be equipped with the RoteX tanks and the automated fish holds, which will allow more time to bleed and gut the catch.

Arnarlax, a salmon production company located in Bíldudalur, has invested in Skaginn 3X’s RoteX bleeding and cooling system and are slaughtering up to 50 tons of salmon per day.

As customer reaction was positive, the company has reduced the amount of ice they put in the boxes and aim for a completely ice-free super-chilled product. The salmon is cooled to below zero degrees, which is crucial for quality and extended shelf life of the product. The difference between packing iced salmon at 4-6 °C, with the ice chilling the fish down to 0 °C in a few hours, and super-chilling it down below 0°C quickly, brings about unequivocal changes in product quality. The market has been open to the change and Arnarlax salmon is already a sought after product, sold at the highest prices while quality problem costs are at a minimum.

 On the other hand, super-chilling is not yet a widely known nor accepted method, but as soon as the market accepts this new technique, Arnarlax can take the final step and dispense with all ice in its transportation.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Transportation, distribution and environmental effects

Iceless transportation of fresh fish opens up many exciting opportunities. Around 900.000 tons were transported by land from North Europe to markets in Central Europe in 2015 and around 237.000 tons were transported by air to Asia. To keep the raw material cool, approximately 132.000 tons of ice were used in trucking (6.600 trucks) and around 24.000 tons in flight to Asia (160 Boeing-747 Jumbo-Jet airplanes). The main problem with the transportation of iced salmon in tubs was the raw material being damaged by the pressure of the ice, but that problem is completely eliminated in iceless super-chilled products (see Image 7).

The transportation of iceless super-chilled raw material can enormously reduce the carbon footprint of the industry, when compared to traditional transportation that is in use at present.

During the super-chilling projects, iceless salmon was transported on a large scale from Finnmark in Norway to Finland and Denmark. Samples were sent by flight from Finnmark to Iceland, Japan and Dubai. Arnarlax exported super-chilled salmon to San Francisco with transit through New York. The results were excellent. In all cases the temperature was under zero degrees on reception of the product and quality was noticeably better than in traditionally cooled salmon that was also transported for comparison.

For decades the fishing industry has been using ice to keep raw material cold and to maintain quality in the supply chain. It is understandable that many feel skeptical when one-day ice as the best way to keep seafood fresh is abandoned and ice free cooling is promoted.

It is only natural that people are initially unconvinced about such revolutionary ideas and need time to think it over. Fisk Seafood showed remarkable foresight and courage when investing in Málmey SK 1, before it was possible to guarantee that the idea would work. No doubt this prescience has helped pave the way for the idea and it bodes well for the continuation of the project.

As has been mentioned above, for super-chilling to work the temperature of the process has to be controlled with great precision. Skaginn 3X’s contribution, by developing the equipment, was invaluable in this respect and made possible a technique that was not achievable a short while ago.[10] In many scientific articles the belief in the theory was strong yet concerns were expressed about how it would be applied on an industrial scale. Skaginn 3X have already made many business deals regarding their super-chilling[11] solutions, both for the seafood industry and for salmon farming. The project shows how the collaboration between different parties; universities and the scientific community, producers in the seafood and fish farming industries as well as mechanical manufacturers, can make a difference in creating better value in the fishing industry and produce the best result.

The most important result of these projects is the opportunity that has been created to make fresh fish more competitive on the market, both for wild and farmed fish. Fish is in competition with other food products, such as chicken, pizza and pork. According to consumers, one of the main problems concerning the sale of fish is the sometimes unpleasant fishy smell or taste. Bad smell or taste is connected to spoiled fish, which has been produced or stored in the incorrect way or under inadequate conditions. With the advent of super-chilling, incredible opportunities have arisen to make the supply chain more efficient, from slaughter to customer. The idea has to be presented to all parties within the supply chain so they can maximise the increase in quality of fresh fish on the market as well as increasing the value of the catch and of farmed fish.

 

Laxeldi á Vestfjörðum (Vesturland apríl 2017)

Mikil átök

Mikil átök eiga sér stað vegna áforma um stórfellt laxeldi á Vestfjörðum, enda eru hagsmunir margir og misjafnir. Fyrir Vestfirðinga er málið stórt á alla mælikvarða og binda íbúar miklar vonir við að eldisframleiðslan geti snúið vörn í sókn til framtíðar. Á sama tíma og Íslendingum hefur fjölgað umtalsvert síðustu áratugina fækkar Vestfirðingum árlega og ekkert lát virðist vera á þeirri þróun. Helsta ástæða þessa er einhæft atvinnulíf og yngra fólk leitar í fjölmennið til að auka tækifæri sín á vinnumarkaði. Sjávarútvegur er yfir helmingur af hagkerfi fjórðungsins og yfir 80% með tengdum greinum. Eftirfarandi dæmi útskýrir mikilvægi þess að renna fleiri stoðum undir vestfirskt atvinnulíf: Vegna sjómannaverkfalls drógust útsvarstekjur janúarmánaðar í Bolungarvík saman um 25% en á sama tíma jukust þær hjá Vesturbyggð um 9%. Engin vafi er á að umsvif eldisfyrirtækja í vestanverðum fjórðungnum hafa dregið úr mikilvægi sjávarútvegs á svæðinu.

Miklir hagsmunir Vestfirðinga

Miðað við þá hagsmuni sem eru í húfi er það sjálfsögð krafa íbúa Vestfjarða að umræða um uppbyggingu laxeldis verði málefnaleg og byggð á rökum. Andstæðingar laxeldis verða að gera sér grein fyrir þessum miklu hagsmunum og gera þarf kröfu til þeirra um að halda umræðunni innan faglegra marka. Frá árinu 1994 til 2011 fækkaði íbúum á Bíldudal um 45% og um 16% í Ísafjarðarbæ. Frá upphafi laxeldis hefur þessi þróun snúist við þar sem íbúum í Vesturbyggð fjölgaði um 9% fram til 2015, en áfram fækkaði í Ísafjarðarbæ um 9%. Viðsnúninginn á sunnanverðum Vestfjörðum má rekja beint til uppbyggingar í laxeldi. Miðað við bjartsýnisspár má gera ráð fyrir að næstu fimm árin verði allt að þúsund manns að vinna við laxeldi í fjórðungnum og um 400 manns við afleidd störf sem munu hafa mikil áhrif á verðmætasköpun og tekjur á Vestfjörðum.

Norskt laxeldi

Norðmenn framleiða um 1,3 milljónir tonna af laxi á ári og hefur framleiðslan tífaldast síðan 1970 sem er vöxtur um 8% ári. Um 28 þúsund manns starfa við greinina sem skilar um 640 milljörðum króna verðmæti ásamt um 320 milljörðum vegna afleiddrar starfsemi. Eldi er orðið mikilvægara en fiskveiðar og vinnsla ásamt því að skila umtalsvert dýrari afurð á markað. Nettó útflutningsverð á laxi er um 800 kr/kg en í sjávarútvegi er verðið innan við 300 kr/kg. Ef ekki kæmi til vandamál með laxalús er talið að framleiðsla Norðmanna gæti verið nokkrar milljónir tonna.

Laxeldi er hátæknigrein sem krefst margskonar sérfræðinga, ráðgjafa, vísinda- og tæknimanna. Ólíkt sjávarútvegi er mikið um undirverktaka við laxeldi, sem gefur mörgum tækifæri til að stofna sitt eigið fyrirtæki til að takast á við sérhæfð kefjandi störf. Greinin er því hátekjugrein og númer fimm í röðinni yfir hæstu laun á ársverk í Noregi og skilar um 43 milljónum króna að meðaltali á ári. Meðaltal atvinnugreina í Noregi eru 18 milljónir og til samanburðar skila fiskveiðar 14 milljónum króna á ársverk.

Áhættustýring

Nýleg reglugerð í Noregi hefur gjörbreytt stöðu við sleppingar úr eldiskvíum. En þó að lög og reglur séu ágæt hjálpartæki mun árangur aðeins nást með vilja og athöfnum eldisfyrirtækjanna. Segja má að staða íslenskra laxeldismanna sé einstök þar sem þeir standa í dag á núllpunkti og geta nýtt sér reynslu Norðmanna síðastliðna áratugi til að byggja upp umhverfisvænt laxeldi.

Skoða þarf alla virðiskeðjuna og gera sér grein fyrir kröfum markaðarins um sjálfbærni og umhverfismál, frá hrognum að fiski á diski neytandans. Ef íslensk eldisfyrirtæki gera þetta ekki munu þau ekki lifa af í samkeppni á markaði. Fyrirtækin verða að líta á sleppingar sem alvarlegan umhverfisvanda sem getur haft áhrif á villta laxastofna. Sleppingar eru slæmar fyrir viðskiptin og hafa mjög neikvæðar afleiðingar á orðspor. Eldisfyrirtækin þurfa að þekkja eldissvæðið og vakta það með reglubundnum hætti og nauðsynlegt er að gera áhættumat fyrir eldissvæði og kvíar og vera viðbúinn áföllum. Nota áhættumat, eftirlit og aðgerðaráætlun! Eldi er flókið fyrirbæri og því fylgir áhætta en mikil tækifæri eru til að takast á við þá áhættu og með réttum aðferðum. Eldisfyrirtæki þrífast ekki án góðs orðspors og munu umhverfismál, sjálfbærni og ábatasamt eldi fara saman hönd í hönd.

Laxeldi er umhverfisvæn matvælaframleiðsla

Eldi er nauðsynlegt til að framleiða prótein fyrir jarðarbúa og er mjög umhverfisvæn framleiðsla í samanburði við hefðbundin landbúnað. Kolefnisspor laxeldis er einungis 2,9 kg/CO2 á hvert neysluhæft kíló, en t.d. eru þetta 30 kg/CO2 í nautakjötsframleiðslu. Það þarf aðeins um 1,2 kg af fóðri fyrir lax til að framleiða kíló af afurð, sem býr við þyngdarleysi, á meðan nautið þarf um 10 kg. Ekkert pláss er fyrir stórfelda aukningu á hefðbundnum búskap enda ræktunarsvæði takmarkað. Eldi er hinsvegar stundað í þrívídd og þarf því miklu minna pláss.

Kynbætur og gelding

Kynbætur eldisfiska hafa að mestu snúist um að auka fóðurstuðul og vaxtarhraða. Vaxtarhraði hefur tvöfaldast á sjö kynslóðum og aðeins þarf um 1,2 kg af fóðri til að framleiða kíló af laxi. Upphaflega var hugmyndin með geldingu að seinka kynþroska og lækka kostnað við eldið. Mikilvægt er að seinka kynþroska þar sem mikið fóður fer í framleiðslu á kynfærum í staðin fyrir vöðva. Hér á landi hefur verið notast við háþrýsting við hrognaframleiðslu til að draga úr kynþroska seinna á eldisferlinum. Krafa framíðarinnar verður framleiðsla á ófrjóum laxi til að útiloka erfðablöndun við villta stofna og  tryggja hagsmuni náttúrunnar. Nýjustu aðferðir byggja á sameindaerfðafræði í laxakynbótum til að framleiða geldlax í eldiskvíum. Menn binda miklar vonir við sameindaerfðafræðilega aðferð (erfðamengja val) sem vonandi verður til þess að skapa meiri sátt um laxeldi í framtíðinni.

Varnir gegn sjúkdómum

Með auknu eldi eykst hætta á smitsjúkdómum í sjókvíum þar sem helstu áhrifaþættir eru þéttleiki í kvíum, umhverfisþættir, meðhöndlun fisks og almennt heilbrigði. Almenn dýravelferð verður æ fyrirferðameiri í umræðunni og er orðin rekstrarlegt fyrirbæri þar sem ekki næst árangur í eldi nema fiskinum líði vel. Til að draga úr smitdreifingu er fjarlægðardreifing eldisstöðva mikilvæg en smitsjúkdómar berast venjulega ekki lengri vegalengd í sjó en 2-3 km en fjarlægðarmörkin í dag á Vestfjörðum eru 5 km.

Tækifæri Vestfirðinga

Að teknu tilliti til þess sem hér hefur verið tæpt á ætti laxeldi á Vestfjörðum að vera vel innan áhættumarka. Um mjög spennandi atvinnugrein er að ræða sem gæti snúið íbúaþróun á Vestfjörðum við og gefið okkur tækifæri til sóknar. Fiskiðnaður er og verður mikilvægur í fjórðungnum en dugir ekki til að laða að ungt og vel menntað fólk og býður ekki upp á þau tækifæri sem vestfirskar byggðir þurfa til að blómstra. Ferðaþjónusta er vaxandi en mjög árstíðarbundin á Vestfjörðum og hefur ekki boðið upp á hálaunastörf. Laxeldið er einmitt það sem við þurfum til að snúa vörn í sókn.

„Transgourmet France“

 

Leiðar í Vesturlandi apríl 2017

Borgarleg réttindi og lýðræði hefur alltaf verið undirrituðum hugfengið og hefur litið á það sem mikilvægustu málefni stjórnmálanna, enda forsenda hamingju og efnahag almennings. Það er ekki sjálfgefið að þjóðir búi við þau skilyrði og þarf ekki að líta langt til að sjá hörmungar ofríkis, né fara langt í sögunni til að minna okkur á ógnir einræðis. Bókin „Veröld sem var“ eftir Stefan Sweig ætti að vera skyldulesning til að minna okkur á hversu hratt heimurinn getur breyst til hins verra og ógnir alræðisins tekur við. Það þarf stöðugt að hlúa að réttindum borgaranna og lýðræðis og berjast fyrir tilvist þeirra.

Þetta blað er gefið út til að upplýsa íbúa Ísafjarðarbæjar um hvernig meirihluti bæjarstjórnar treður á réttindum minnihlutans, sem þó gætir hagsmuna meirihluta kosningabærra manna. Án þess að bera starfshætti Í listans við þær ógnir sem vitnað er til hér að ofan, er rétt að benda á að mjór er sérhver vísir og mikilvægt að hlúa að lýðræði og virðingu fyrir minnihlutanum.

Eins og fram kemur í þeim greinum sem birtar eru í blaðinu virðist meirihlutinn taka sér viðhorf útrásarvíkings til fyrirmyndar „Ég á þetta og ég má þetta“. Viðhorfið virðist vera hjá Í listanum að þar sem þeir séu í meirihluta þurfi ekki að taka tillit til minnihlutans. Ekki sé þörf á að fara að viðurkenndum leikreglum að mál séu borin upp á bæjarstjórafundum, rædd þar síðan sé gengið frá þeim í sátt áður en málum er skilað til embættismanna til að framkvæma þau.  Það eru hinar lýðræðislegu leikreglur að meirihluti ráði og ekkert við því að segja.

Að einhverju leyti er um þekkingarleysi fulltrúa meirihlutans að ræða en oftar en ekki er um allgert tillitleysi og yfirgang að ræða. Mál sem hafa umtalsverð áhrif á stöðu bæjarsjóðs eru einfaldlega rædd í lokuðum hópum og án kynningar í bæjarstjórn eða bæjarráði. Bæjarstjórinn hefur ítrekað sagst vera bæjarstjóri Í listans og bætt við að hann hafi mikil völd þar sem hann sé pólitískt kosinn, sem er í meira lagi umhugsunarvert og ný skilgreining á skyldum æðsta embættismanns bæjarins.

Það er spurning hvort fyrirkomulag eins og Í listinn sem hefur meirihluta í bæjarstjórn sé góð lausn fyrir bæjarbúa? Engin þörf á að ræða málin við samstarfsflokk og ekkert bakland sem getur veitt aðhald. Gæti verið að fyrirferðamiklir einstaklingar taki völdin og ráði för? Svona lítil útgáfa af því sem tæpt er á hér í upphafi!