Úr Sjómannablaði Vesturlands

Mikil átök hafa verið undanfarin ár um fiskveiðistjórnunarkerfið, og sitt sýnist hverjum.  En þegar upp er staðið þá ber að velja stefnu sem þjónar hagsmunum Íslensku þjóðarinnar best.  En hver er sú stefna og hvernig stýrum við þessari mikilvægu auðlind þjóðarinnar þannig að þjóðin í heild beri sem mest úr bítum?

Stjórnleysi, eða það sem kallað er opinn aðgangur að auðlindinni, er ekki sú lausn sem þjóðinni er fyrir bestu.  Um það eru flestir sammála og nærtæk dæmi um slíkt eru víða um heim.  Eitt dæmi er hér í Úganda þar sem veiðar úr einu stærsta stöðuvatni í heimi, Viktoríuvatni, eru komnar í öngstræti.  Eftir að markaður opnaðist fyrir fiskinn úr vatninu hefur sóknin verið takmarkalaus, en áður var hún bundin við að fæða samfélög sem bjuggu í kringum vatnið.  Áður var róið með árum og notast við frumstæð veiðarfæri, en í dag eru notaðir mótorar og afkastamikil veiðarfæri úr gerviefnum.  Með hruni fiskistofna verður veiði minni á sóknareiningu og allir bera minna úr bítum og fátækt er landlæg í fiskimannasamfélögum kringum vatnið.   

Þó frelsi sé almennt gott í viðskiptum gengur það illa upp þegar kemur að endurnýjanlegum auðlindum eins og fiskistofnum.  Halda þarf stofnstærðum ofan hagkvæmra marka og því nauðsynlegt að takmarka aðgengi fiskimanna að miðunum.   Óheftar veiðar í ólympískri samkeppni koma í veg fyrir hagkvæma nýtingu fiskveiðiauðlindar og hefur oft verið kallað ,,raunir almenninga" þar sem menn keppast um að veiða þar til stofnarnir hrynja.  Þessu má líkja við bændur sem stunda beit í sama dalnum.  Þó beitilandið sé ofnýtt freistast hver bóndi til að sleppa fleiri kálfum í dalinn, vitandi að hann ber ekki þann fjölda sem fyrir er.  ,,Ef ég geri það ekki þá mun nágranni minn gera það" hugsar hver um sig, og allir tapa.

Um þetta eru flestir sammála en þá kemur að því að ákveða hvernig eigi að takmarka sókn í fiskveiðiauðlinda.  Í rauninni er hægt að gera það með því að ákveða hámarks veiðimagn á ári fyrir hverja tegund fyrir sig og stoppa veiðar þegar því er náð.  Líffræðilega gengur þetta vel upp en er hörmulegt fyrir hagkvæmni og stjórnun á meðafla við veiðar.  Samkeppnin gengur út á að afla magns en gæði eru fyrir borð borin og þarf ekki annað en hugsa til þeirra tíma þegar skuttogarar tóku iðulega inn 20 til 60 tonna höl þar sem allur aflinn var meira og minna ónýtur.  Og þeir sem eru komnir yfir miðjan aldur muna þann tíma þegar þorskafla var sturtað út á tún vegna þess að frystihúsin höfðu ekki undan veiðinni.   Á þessu árum gekk veiðin út á að afla magns en ekki verðmæta.  Slíkt kerfi kallar á sóun þar sem fiskveiðiarðinum er sólundað, engum til góðs.  Það hefur verið sagt að þjófnaður sé skárri en sóun þar sem þjófurinn hafi möguleika á að hagnast, en enginn ber neitt úr býtum við sóun.

Framseljanlegir veiðikvótar nýtast vel til að tryggja hagkvæmni veiðar og leysa jafnframt vandamál við meðafla.  Sem dæmi má nefna að erfiðlega hefur gegnið að veiða upp ýsukvóta þar sem þorskur er meðafli og takmarkað framboð er af lausum kvóta.  Í Evrópusambandinu hefur vandamál með meðafla verið leystur þannig að honum er hent fyrir borð, en slíkt kallar á mikla sóun auðlindarinnar og er fjarri því að tryggja hagkvæma nýtingu hennar.  Með framseljanlegum veiðikvótum geta menn hinsvegar keypt eða leigt sér þann kvóta sem þeir þurfa, þ.m.t. vegna meðafla. 

Framseljanlegt kerfi getur síðan verið með ýmsum hætti.  Á Íslandi hefur sú leið verið farin að mynda eignarrétt á nýtingu aflaheimilda, til að hámarka virði þess afla sem veiðist.  Bent hefur verið á að útgerðarmenn hámarki nýtingu á eign sinni og þannig hámarki þeir afrakstur auðlindarinnar.  Slíkt tryggir vel það sem lagt er upp með að tryggja fiskveiðiarð í greininni.  Hinsvegar þarf að girða fyrir hverskonar brask með aflaheimildir, enda þjónar það ekki þjóðhagslegum hagsmunum.

Evrópusambandið setur reglur um afkastagetu flotans til að stýra veiðimagni, m.a. með stærð skipa og vélarstærð.  Stefna þeirra er í algjöru öngstræti enda veiðigeta um 60% umfram afrakstur stofna, með neikvæðan fiskveiðiarð og ríkisstyrkir notaðir til að stoppa í gatið.  Þessa dagana berast þær fréttir frá Brussel að Framkvæmdastjórn sambandsins vilji fara veg Íslendinga í fiskveiðistjórnun með því að einkavæða sóknina með framseljanlegum kvótum.  Í þeirri trú að einmitt eignarrétturinn skapi ábyrgð hjá fiskimönnum til að umgangast auðlinda og hámarki arðsemi hennar.

Ríkið getur einnig leyst til sín kvótann (fyrningarleið) og leigt síðan til útgerðarmanna.  Margir halda því fram að slíkt tryggi hagkvæmni og einnig réttlæti, sem umræðan hefur snúist mikið um undanfarin ár.  En sporin hræða þegar kemur að pólitískri útdeilingu á gæðum.  Mikið vantar upp á að sýnt sé fram á hvernig slík útdeiling verði framkvæmd og það tryggi þjóðarhag umfram núverandi kerfi.  Reynslan sýnir hinsvegar, að oftar en ekki er horft framhjá arðsemi þegar stjórnmálamenn fást við ,,réttlæti"  Rétt er að taka því fram að kvótakerfið var ekki sett á til að tryggja byggðaþróun sem hugnast stjórnmálamönnum, né til þess að tryggja viðgang fiskistofna.  Það var sett á til að auka framleiðni og koma í veg fyrir sóun við fiskveiðar. 

Ef við höldum okkur við þjóðarhag þá er markmiðið ekki að fjölga sjómönnum á Íslandi, heldur auka verðmæti bak við hvert starf í sjávarútvegi og lágmarka kostnað til langs tíma litið.  Auka framlegð eins og mögulegt er og þar með fiskveiðiarð.  Sem dæmi má nefna að 300 þúsund sjómenn á Srí Lanka veiða um 250 þúsund tonn af fiski árlega.  Til samanburðar á Íslandi eru innan við 3.500 sjómenn að veiða frá einni til tveimur milljónum tonna, sem gerir þá sennilega af þeim afkastamestu í heimi, allavega hvað verðmæti viðkemur. 

Hér er um gríðarlega mikilvægt mál fyrir þjóðina að ræða og nauðsynlegt að vanda umræðuna.  Við endurskoðun á fiskveiðikerfinu þarf þjóðarhagur að ráða för.  Að hámarka framleiðni í greininni með því að lágmarka kostnað og hámarka verðmæti.  Slík hugtök eru nokkuð föst í hendi og hægt að ræða um þau með vitsmunalegum hætti.  Nota reynslu, rannsóknir og þekkingu til að komast að skynsamlegustu niðurstöðu fyrir þjóðina.  Hinsvegar er réttlætið flóknara viðfangs og sýnist einum eitt og öðrum annað.  Því miður verður slík umræða meira í skötulíki og fer oftar en ekki niður á plan lýðskrums og pólitískra þrætumála. 

Höfundur er fyrrverandi formaður Sjómannafélags Ísfirðinga

Athugasemdir

[Sigurjón Þórðarson, 7.6.2009 kl. 13:27]

Jæja, það þarf greinilega að fara alla leið til stríðshrjáðs Sri Lanka til að réttlæta þetta rugl sem fram fer hér á fiskimiðunum.

Hvað varðar Viktoríuvatnið þá er veiðin þar um 1 milljón tonn og þar af fjórðungur nílarkarfi en það er nýkomin út vísindarit eftir Jeppe Kolding sem greinir frá því að veiðarnar hafi takmörkuð áhrif á fiskistofnanna en þar séu aðrir stærri kraftar að verki þ.e. fiskistofnarnir sjálfir.

Frá árinu 1950 og til ársins 1970 ríkti svokallað stjórnleysi á Íslandsmiðum en þá var veiðin að jafnaði um 450 þúsund tonn af þorski en aflinn sveiflaðist frá 350 þús tonnum og í 550 þúsund tonn.  Núna eftir svokallaða uppbyggingu þá er ráðlögð veiði næsta árs 150 þúsund tonn og allt virðist ætla á aðra hliðina ef það á að gefa handfæraveiðar frjálsar á ný.  Er þetta árangur?

Hvað varðar bollaleggingar ESB um stjórn fiskveiða þá hef ég fyrir framan mig tillögur um aukna fiskvernd í Norðursjónum og Írska hafinu en ég get ómögulega séð að þar sé minnst á íslenskt kvótakerfi.

[Gunnar Þórðarson, 10.6.2009 kl. 16:49]

Ég sat ráðstefnu í vetur með téðum Jeppe og fannst ekki mikið koma til.  Það er of gott til að vera satt að leiðin til að auka veiðistofna sé að veiað bara meira.  Vera mín í Sri Lanka hefur ekkert með þessi mál að gera, enda er ég nú staddur í Úganda og vinn við fiskimál.  Þekki það því svolítið á eigin vinnu hvað er að gerast í Vikrotíuvatni, og reyndar síðar í Albert vatni.

Ég hefði haldið að maður með aðra eins reynslu og Sigurjón gæti skil milli lífræði og hagfræði í fiskveiðimálum.  Kvótakerfið kemur lífræðinni ekkert við eins og ég hef verið að reyna að benda á.  Það er hægt að ákveða veiðimagn án þess að hafa kvótakerfi.  Hinsvegar ef menn vilja trúa því að leiðin sé bara að veiða meira og þá aukist stofninn, þá verða þeir að eiga það við sjálfan sig.  Hinsvegar ber flestum vísindamönnum saman um hið gagnstæða að veiðar hafi veruleg áhrif á fiskistofna.  

Varðandi ESB get ég bent á greinar í Economist og eins fréttir BBC um málið.