Áralangt markaðsstarf í hættu

Verkfall er ofbeldi

Það er að æra óstöðugan að blanda sér í deilur sjómanna og útgerðar en verkfallið er ekki einkamál deilenda. Sjávarútvegur er mikilvægasta atvinnugrein landsmanna, með meira en 40% af vöruútflutningi þjóðarinnar og um 24 þúsund manns starfa við sjávarútveg. Sjávarútvegur er sú grein sem sker sig úr þegar kemur að verðmætasköpun og framleiðni, hvort heldur er vinnuafls eða fjármuna. Íslenskur sjávarútvegur ber af í alþjóðlegum samanburði og hefur skilað íslenskum sjómönnum kjörum sem eru með þeim bestu sem þekkjast í heiminum.

Ritari er gamall verkalýðsforkólfur og þekkir á eigin skinni kjarabaráttu og átök við útgerðarmenn. Hann stóð fyrir löngu verkfalli á Ísfirskum fiskiskipum í lok áttunda áratugar síðustu aldar sem stóð vikum saman. Ekki það að hann vilji hreykja sér af því en á þessum tíma voru sjómenn á skuttogurum með þreföld bankastjóralaun. Með aldrinum vitkast menn og átta sig á því að verkfall er alltaf ofbeldi þar sem sneitt er hjá markaðslausnum og notast við þvinganir til að ná fram kröfum sínum. En margt hefur þó breyst síðan þetta var og rétt að benda á nokkur atriði.

Markaðsdrifinn sjávarútvegur

Á þessum tíma var íslenskur sjávarútvegur það sem kalla má auðlindadrifinn. Enn voru ólympískar veiðar stundaðar og fiskistofnar voru ofnýttir og sóknarþunginn allt of mikill. Það er ljóslifandi í minningunni þegar skipstjóri rakst í góðan afla á Halamiðum þá var  eins og hendi væri veifað komnir  100 togarar á vettvang og ljósin eins og að horfa yfir stórborg. Það stóð heima að menn náðu tveimur til þremur góðu hölum og svo var ævintýrið úti. Það tók oft á tíðum tíu daga að skrapa saman 100 tonnum, sem tekur í dag aðeins nokkra daga. Í dag er íslenskur sjávarútvegur markaðsdrifinn, einn af örfáum í heiminum, þar sem leitað er markaða og fiskurinn veiddur til að uppfylla þarfir viðskiptavinarins. Ólíkt auðlindadrifnum sjávarútveg sem gengur út á að lækka kostnað, snýst allt um að hámarka verðmæti. Selja afurðir inn á best borgandi kröfuharða markaði og stýra veiðum og vinnslu eftir þörfum neytandans.

Fiskveiðistjórnun í Færeyjum

Það er ekki tilviljun að í nýlegri skýrslu sérfræðinga sem unnin var fyrir stjórnvöld í Færeyjum er lagt til að Færeyingar verði sporgöngumenn Íslendinga við stjórnun fiskveiða sinna. Eftir áralanga óstjórn skila botnfiskveiðar frændum okkar engum verðmætum þar sem kostnaður er hærri en tekjur. Öll verðmætasköpun í veiðum kemur annarsvegar frá uppsjávarveiðum úr flökkustofnum og hinsvegar þorskveiðum í Barentshafi. Meginniðurstöður sérfræðinganna eru; byggja upp veiðistofna, koma á aflareglu, koma á aflamarkskerfi (í dag nota þeir sóknarkerfi), bæta verðmætasköpun, takmarka erlent eignarhald og koma í veg fyrir of mikla samþjöppun í eignarhaldi. Rétt er að taka fram að ein forsenda verðmætasköpunar er að fyrirtæki geti sinnt allri virðiskeðjunni, frá veiðum til markaðar. Slíkt er ekki leyft í Noregi og er einn helsti Akkilesarhæll norsks sjávarútvegs hvað varðar verðmætasköpun. Höfundar færeysku skýrslunnar telja reyndar að forsenda verðmætasköpunar sér að taka upp kvótaerfi og leyfa frjálst framsal, eins og reyndar flestar fiskveiðiþjóðir hafa tekið upp eða stefna að. 

Verðmætasköpun í sjávarútveg

Helstu ástæður verðmætasköpunar og framleiðniaukningar í íslenskum sjávarútveg eru einkum þrjár:

1. Sterkari veiðistofnar
2. Skynsamlegt fiskveiðistjórnunarkerfi
3. Markaðsdrifin virðiskeðja

Aflaverðmæti íslenskra skipa hefur tvöfaldast síðustu 30 árin sem einkum má skýra með fyrri tveimur atriðunum. Þriðja atriðið er ekki síður mikilvægt en það reyndar byggir á fiskveiðistjórnunarkerfinu. Eina leiðin til að markaðsvæða virðiskeðjuna er einmitt eignarhald útgerðar á nýtingu auðlindarinnar. Ein af mikilvægum breytingum í markaðsmálum sjávarútvegs er sala á ferskum afurðum, en neytandinn er tilbúinn að greiða umtalsvert meira fyrir ferskan fisk í staðinn fyrir frosinn. Forsenda fyrir framleiðslu á ferskum afurðum er betri meðhöndlun á fiskinum í gegnum alla virðiskeðjuna. Gott dæmi um framfarir við þessa framleiðslu er nýsmíði togara sem eru mun betur útbúnir til að tryggja aflagæði en eldri skip. Hönnun skipanna gengur út á að tryggja betri meðhöndlun við blæðingu og kælingu ásamt því að létta störfin um borð og auka afköst sem eru einmitt forsenda framleiðniaukningar.

Verkfall veldur miklu tjóni

Nú eru hins vegar blikur á lofti og virðist sem áralangt markaðstarf sé fyrir bí vegna verkfallsins. Kaupendur í BNA og Evrópu snúa sér annað enda hafa þeir enga samúð með verkfalli á Íslandi. Það er undarlegt að sjómenn, sem búa við aflahlutdeildarkerfi, hafi engan áhuga á þessum þætti. Það ætti að vera stórmál fyrir þá að þessir markaðir tapist ekki, enda ef það gerist hefur það strax áhrif á fiskverð og þar af leiðandi kjör sjómanna. Hér er um miklu mikilvægara mál að ræða en þau sem deilt er um þessa dagana. Tjón vegna tapaðra markaða gætu haft áhrif á fiskverð í framtíðinni og þannig lækkað laun sjómanna. Það ætti að vera sameiginlegt markmið útgerðar og sjómanna að hlúa að þessum mörkuðum til að tryggja verðmætasköpun til framtíðar.