Grein í Morgunblaðinu

Einkarekstur eða ríkisútgerð?

 

Þau átök sem nú standa yfir um stefnu í sjávarútvegsmálum snúast um það hvort Íslendingar ætli að nota samkeppni eða skipulag (áætlunarbúskap) til að hámarka verðmætasköpun í sjávarútvegi. Viljum við treysta á framtak einstaklinga sem keppa hver við annan um nýtingu fiskveiðiauðlindarinnar eða viljum við ríkisfyrirkomulag, þar sem stjórnmálamenn ákveða hver skuli framleiða hvað, með hvaða hætti, hvenær og fyrir hverja? 

 

Samkeppni er undirstaða vestrænnar verðmætasköpunar og jafnvel Kínverjar byggja sinn þjóðarhag á einstaklingsframtakinu.  En hvernig getum við nýtt samkeppni við fiskveiðar og komist framhjá þeim augljósu annmörkum sem endurnýjanleg auðlind setur okkur?   Er hægt að nota aðferðir samkeppni til að hámarka afrakstur af fiskveiðum?

 

Leikreglur í sjávarútvegi

Það er morgunljóst að óheft samkeppni gengur ekki upp, þar sem fiskistofnar yrðu ofnýttir með svokölluðum „ólympískum" veiðum. Setja þarf almennar leikreglur (lög og reglugerðir) sem tryggja hagkvæma nýtingu auðlindarinnar til langs tíma litið. Hið opinbera tekur ákvörðun um hámarksafla, byggðan á ráðleggingum vísindamanna (Hafrannsóknastofnunin), þar sem vísindalegum aðferðum er beitt til að meta veiðiþol fiskistofna.

 

Með aflamarkskerfinu er nýtingarétturinn falinn einstaklingum eða fyrirtækjum með hlutfallslegri skiptingu. Það er síðan undir þeim sjálfum komið hvaða leiðir eru farnar til þess að hámarka verðmætin úr aflahlutdeildinni. Eftirlit (Fiskistofa) er nauðsynlegt til að koma í veg fyrir undanbrögð og frávik og einnig til að allir geti treyst að farið sé að reglum. Það að þörf sé á opinberu valdboði til að skapa skilyrði fyrir samkeppni sannar ekki yfirburði skipulags yfir samkeppninni. Reglurnar eru einmitt settar til að tryggja samkeppni, þannig að sjómenn séu ekki háðir duttlungum stjórnmálamanna. 

 

Skipulagið hinsvegar gerir ráð fyrir að yfirvöld taki í auknum mæli þær ákvarðanir sem einstaklingarnir gera í dag.  Ríkið ákveður þá hverjir eigi að veiða og hvenær.  Hvaða veiðafæri séu hagkvæmust, hvar skuli taka aflann og hvaðan skuli róið. Með fyrningarleið munu handhafar aflaheimilda verða undir hæl ráðamanna og háðir duttlungum, stefnum og straumum hverju sinni.  Óvissa mun einkenna atvinnugreinina þar sem engin veit  hvað morgundagurinn ber í skauti sér.

 

Ákvarðanir markaðarins

Trúir því einhver að sjávarútvegsráðherra geti með tilskipunum ákveðið hvort loðnuskip skuli landa í mjölvinnslu eða í frystingu til manneldis?  Hvort klára eigi kvótann í mars eða dreifa veiðinni út fiskveiðiárið til að þjóna kaupendum á markaði?  Hvort sjómaður eigi að róa frá Tálknafirði eða Bolungarvík?  Hvort betra sé að veiða með krók eða dragnót eða hvort flytja eigi fiskinn út frosinn eða ferskan?  Hér er um svo flóknar ákvarðanir að ræða að ekkert yfirvald getur tekið þær. Við höfum treyst einstaklingunum fyrir þeim og sett reglur sem tryggja að ákvörðun þeirra fari saman við hagsmuni eiganda auðlindarinnar, íslenska ríkisins. Þeir sem aðhyllast ríkisafskipti af sjávarútvegi hafa aldrei útskýrt hvernig stilla eigi saman veiðar og þarfir markaðarins með fyrningarleið. Segja aðeins að gerðar verði ,,tilraunir" með það. 

 

Frelsi eða ríkisafskipti

Þó samningaleiðin sem sáttarnefnd í sjávarútvegi samþykkti sé ekki fullkomin, er hún miklu betri en fyrningarleiðin.  Samningaleiðin gengur að vísu lengra í skipulagningu en nú er gert, en tryggir þó í grunninn hagkvæma samkeppni í veiðum. Íslendingar standa frammi fyrir vali um einkarekstur eða ríkisafskipti í málefnum sjávarútvegs og hvor leiðin sé líklegri til hagsældar fyrir þjóðina.