Frjáls markaður með fisk

Reglulega kemur upp í umræðunni krafa um að öllum fiski skuli landað í gegnum fiskmarkaði, til að tryggja hámarks verð og markaðurinn sé þannig látin stjórna verðmætamyndun á afla.  En er málið svona einfalt og mundi slík regla hámarka fiskveiðiarð og þannig þeim tekjum sem renna til þjóðarinnar frá fiskveiðum?

Rannsóknir haf a verið gerðar sem sýna fram að málin séu alls ekki svona einföld og fleira komi til en opin frjáls markaður (fiskmarkaðir) til að hámarka verðmætasköpun í sjávarútveg.   Í þessu sambandi má benda á að mörg fremstu framleiðslufyrirtæki heimsins hafa horfið frá uppboðsmörkuðum við t.d. kaup á hráefni og fært sig meira í átt til samvinnu við birgja.  Fremst í flokki er fyrirtæki eins og Toyota sem byggir starfsemi sína á nánum samstarfi við byrgja þar sem fyrirtækið jafnvel sér um innleiðingu gæðakerfa og þjálfun starfsmanna hjá þeim.

Málið snýst um flækjustig viðskiptana þar sem einföld viðskipti með einsleita vöru gagnast opin markaður á meðan flóknari viðskipti þar sem miklar kröfur eru gerðar um t.d. gæði, kalla á nánara samstarf við birgja.  Hér að neðan eru fimm stigum viðskiptasamskipta lýst með skilgreiningu á hversu náin samvinna fylgir hverju fyrir sig.

 

Í fyrsta lagi getur frjáls markaður hentað útgerðarmanni sem vil hámarka verðmæti landaðs afla, sem er þá í eðli sínu einsleitur þar sem hann selur afla þegar honum þykir best henta.  Verðið endurspeglar þá áhættu sem tekin er á markaði og nokkur greiðsla gengur síðan til þess sem sér um uppboðið, fiskmarkaðarins. 

Í öðru lagi gæti fiskverkandi gert samning við útgerðarmann um að skaffa tiltekin afla, á markaðsverði en með nokkuð öruggri afhendingu.  Flækjustigið hefur nú aukist þar sem útgerðarmaður er ekki lengur sjálfráður um hvenær hann afhendir fiskinn.

Í þriðja lagi getur fiskverkandi gert samning við útgerð um að landa öllum afla í vinnslu en hann tekur sameiginlega áhættu á markaði, en er vel umbunað ef vel gengur.  Hér gæti verið gerðar meiri kröfur um gæði, ferskari fisk, betur kældur eða ákveðnar stærðir o.s.f til að þóknast kröfuhörðum kaupanda á markaði. 

Joint Venure er þá náið viðskiptasamband útgerðar og fiskvinnslu, án formlegrar sameiningar, en notast við sameiginlegan rekstur að mörgu leiti.  Þarna geta menn komið sér saman um stefnu í framleiðslu og útgerðarmaðurinn breytir vinnslufyrirkomulagi um borð til að skila vöru fyrir sérlega kröfuharðan kaupanda.  Hér gæti verið um kröfu um snögg kælingu niður í -1°C straks eftir blóðgun og nákvæma tölvu skráningu á veiði-tíma og staðsetningu veiða, sem fylgir fiskinum á markað.

Með sameiningu getur fyrirtækið skipulagt veiðar og vinnslu með þeim hætti sem hámarkar verðmæti framleiðslunnar.

Gott dæmi um slíkt skipulag er sala á ferskum hnakkastykkjum frá Íslandi til Bretlands.  Kaupandinn er stórmarkaður eða veitingarhús sem gera kröfu um mikil gæði ásamt afhendingaröryggi.  Til að tryggja afhendingu er notast við öflug skip sem róið geta í misjöfnum veðrum.  Til að tryggja gæðin er allur fiskur kældur niður fyrir 0°C eins fljótt eftir veiði og mögulegt er sem gefur allt að tíu daga líftíma fyrir ferskan fisk.  Veiðistaður og stund eru skráð og haldið utan um í tölvutæku formi.  Veiðiskip landar síðan afla sínum á mánudögum og síðdegis þann dag fer fyrsta sending af ferskum hnökkum í flug til Bretlands. 

Hér er um gríðarmikla hagsmuni að ræða þar sem stórmarkaðir og veitingahús greiða hæsta verð fyrir ferskan ófrosin fisk, en mikil hefð er fyrir slíkri vöru í Bretlandi.  Sérstök meðhöndlun aflans tryggir gæðin og skipulag veiða afhendingaröryggið. 

Hér er um mikið skipulag og samþættingu veiða og vinnslu að ræða sem gerir kaup af frjálsum uppboðsmarkaði erfitt og ótraust.

Skortur á afhendingaröryggi er mjög kostnaðarsamt á markaði.  Norsk rannsóknir sýnir að laxabóndi sem selur beint til stórmarkaða fær greitt allt að 35% af smásöluverði fyrir vöruna, en útgerðarmaður á Íslandi fær aðeins að meðaltali um 12,5 % af verði þorsks.  Vegna þess öryggis sem laxabóndinn getur tryggt í afhendingu, fækkar milliliðum og viðskiptin verða einfaldari, enda þarf stórmarkaðurinn ekki lengur á heildsala að ræða við innkaupin.  Sama þróun er hjá nokkrum íslenskum sjávarútvegsfyrirtækjum sem hafa fært sig nær markaðinum og með því að tryggja afhendingu komast í beint samband við þann aðila sem selur neytanda á markaði.  Sumir tryggja sig með öflugum skipum.  Aðrir hafa farið út í þorskeldi og geta slátrað þegar illa viðrar eða veiðar bregðast um stundarsakir af öðrum ástæðum.  Sumir framleiðendur gera samninga við kollega sem eru staddir á öðrum veðursvæðum um sameiginlega afhendingu.  T.d. getur framleiðandi í Súgandafirði samið við aðila á Snæfellsnesi og annan á Reykjanesi um sameiginlega afhendingu á ferskum fiski í flug.  Líklegt er að þessir aðilar geti tryggt afhendingu þó upp komi óvæntar tafir á veiðum á einu eða tveimur svæðum.

Hér er um gríðarmikla hagsmuni Íslendinga að ræða þar sem stærri hluti viðskiptana endar í íslensku hagkerfi, og minna endar hjá milliliðum erlendis.  Einnig er verð á ferskum fiski að jafnaði hærra en á frosnum, þar sem menn neyðast til að keppa við ódýra framleiðslu frá t.d. Kína.  Þetta eru hinir raunverulegu hagsmunir þjóðarinnar í verðmætasköpun í sjávarútveg, en ekki hvaða verð fæst fyrir fiskinn á uppboðsmörkuðum í höfnum landsins.

Íslendingar eiga alls ekki að takmarka frelsi a markaði með því að neyða alla til að landa afla sínum á uppboðsmarkaði.  Einnig er varasamt að draga úr frelsi við útflutning á ferskum fiski, jafnvel þó hann sé óunninn, en ferskur fiskur á breskan markað mun ávallt skila bestu verðunum.

Vilja að allar sjávarafurðir verði unnar á Íslandi

Athugasemdir

[Sigurður M Grétarsson, 15.11.2010 kl. 09:13]

Annað mikilvægt atriði í þessu eru tollar, sem við þurfum að greiða þegar við flytjum unnin fisk til ESB landa á sama tíma og útflutningur á óunnum fiski er tollfrjáls. Þannig mun þetta vera meðan við stöndum utan ESB. Með því að ganga í ESB falla hins vegar niður tollar af unnum fiski og þar með batnar samkeppnisstaða íslenskrar fiskvinnslu í samkeppni um hráefni við fiskvinnslur í ESB löndum. Það gæti meira að segja leitt til enn meiri fullvinnslu hér á landi en við höfum stundað hingað til og það gæti skapað miklu meira en þau 1.500 störf, sem talað er um í greininni.

[Gunnar Þórðarson, 15.11.2010 kl. 10:34]

Eru einhverjir tollar eftir á fiski til ESB?  Ég held að það sé eitthvað lítið.  Hinsvegar hafa Íslendingar ekki náð árangri með neytendapakkningar á breska markaðinum. 

Ég held að málið sé að bjóða upp á einstaka vöru.  Losna undan fjöldaframleiðslunni og sina sérstökum mörkuðum.  Við erum í einstakri aðstöðu til að bjóða upp á ferskan fisk, allt árið, til Bretlands.  Ekki að keppa við Kínverja í frosnum hvítum fiski.  Frystitogararnir hafa verið að framleiða inna ,,Fish and Chips" markaðinn, en ég hef efasemdir um það til langs tíma litið.  Ódýr fiskur mun leggja þann markað undir sig.

[Ívar Pálsson, 15.11.2010 kl. 14:17]

Takk fyrir að gera réttilega grein fyrir þessum mikilvægu atriðum, Gunnar. Samningar við súpermarkaði (sem greiða hátt verð) og stóreldhús myndu t.d. aldrei ganga almennilega upp ef allt færi í geng um markaðina. Afhendingaröryggið á ákveðnum hágæðafiski frá einstökum aðila er einn helsti þátturinn sem gerir það að verkum að hægt er að gera samninga við stóru aðilana.

Ég er hjartanlega sammála að einsleit vara er ódýrari vara. Svo er líka sönn þversögn sem gildir núna: því minna sem fiskurinn er "fullunninn", því verðmætari er hann gjarnan. Fersk flök á Sainsbury UK borga vel, en ekki nema hægt sé að bóka það fyrirfram og plássið í flugið. Þar að auki er auka- meðhöndlun og tími til vansa ef þröngva á öllu í gegn um markaðinn. Verðmyndun á sér stað í frjálsum viðskiptum þótt ekki sé á opinberum markaði.

En munið, kjósum Gunnar Þórðarson á Stjórnlagaþing!

[Ívar Pálsson, 15.11.2010 kl. 14:25]

ESB- aðild myndi ekki breyta miklu vegna tollanna, þar sem EES- samningarnir færðu þá vel niður í flestum tegundum. Líklega kæmi minna af fiski til vinnslu á Íslandi þegar til lengdar léti, sannarlega af uppsjávarfiski (Makríl t.d.).

[Tryggvi Helgason, 15.11.2010 kl. 18:29]

Hvernig væri að afnema kvótakerfið og gefa sjómönnum þar með frjálsar hendur til þess að veiða fisk ? Þar með er mönnum gefið tækifæri til þess að afla galdeyrirs úr "gullkistu hafsins" ?

[Gunnar Þórðarson, 16.11.2010 kl. 08:41]

Já Tryggvi það er skrýtið þegar frjálshyggju menn eins og ég tala fyrir takmörkun á frelsi til veiða.  Endurnýjanleg auðlind leyfir ekki takmarkalausa og frjálsa veiði.  Stofnum yrði einfaldlega útrýmt, eins og dæmin sanna.  Þannig að við þurfum að takmarka veiðar en hverjir eiga að fá veiðiréttinn?  Á Íslandi, það á reyndar við flest lönd í dag, notum við samkeppni innan ákveðins regluverks.  Þannig að þeir sem standa sig best geta keypt þá út sem síður standa sig.  Með því tryggjum við hámarks arðsemi veiða.  Þannig að við setjum reglur sem gera þessa samkeppni mögulega. 

Skipulagning og samkeppni geta aðeins samrýmst með því móti, að skipulagt sje í þeim tilgangi að skapa skilyrði fyrir samkeppni, en ekki ef skipulagt er á hennar kostnað. Skipulagning sú, sem hjer verður gagnrýnd er skipulagning á kostnað samkeppninnar.

 Freidrich August von Hayek