Sóknarfæri í sjávarútveg

 

Vonandi hafa andstæðingar íslensks sjávarútvegs farið það rækilega fram úr sér með framlögðum lagafrumvörpum á vorþingi, að umræðan geti færst yfir á skynsamlegar nótur í framtíðinni.  Umræður um það hvernig við sem þjóð getum hámarkað arðsemi sjávarútvegs og hvernig sá arður geti nýst þjóðinni allri sem best.

Það liggja mikil tækifæri í sjávarútvegi og sóknarfærin eru mörg.  Við höfum séð hvernig vinnsla á uppsjávarfiski hefur blómstrað og skilað gríðarlegum verðmætum fyrir þjóðarbúið.  Mikil samþjöppun hefur átt sér stað þar sem útgerð og vinnsla hefur sameinast til að ná sem mestum verðmætum úr veiddum afla.  Því miður hefur þróun botnfiskvinnslu ekki verið á sömu lund, en mikil pólitísk óvissa ásamt fjárhagslegum erfiðleikum sjávarútvegsfyrirtækja hafa hamlað fjárfestingu og þróun.

Fersk flök á erlendan markað

Sú afurð sem skilað hefur mestri arðsemi í botnfiskvinnslu eru ferskar (ófrosnar) afurðir úr þorski og ýsu.  Sá markaður er erfiður og að mörgu leyti flókinn, enda líftími afurða stuttur.  Ólíkt frystum fiski sem afhentur er eftir hendinni úr frystiklefa, hafa menn aðeins einhverja daga til að veiða, framleiða, flytja og selja afurðina.  Til þess að það sé mögulegt þarf náið samstarf í gegnum alla virðiskeðjuna.  Kaupendur þessara afurða  eru veitingahús og stórverslanir, sem eru tilbúnir að greiða hátt verð fyrir góða vöru, en gera mikla kröfu um afhendingaröryggi.  En hvernig er hægt að tryggja réttu gæðin, innan þröngs tímaramma og um leið tryggja kaupendum afhendingu allt árið um kring?

Stjórn virðiskeðjunnar

Í fyrsta lagi þarf að tryggja gæði afla við veiðar.  Fiskinn þarf að blóðga strax, þvo og kæla síðan með ískrapa niður í ca -1°C.  Ef fiskur er blóðgaður strax og kældur síðan hratt er hægt að tefja feril dauðastirðnunnar um nærri tvo sólarhringa og rannsóknir hafa sýnt að  engir skemmdarferlar hefjast fyrr en dauðstirðnun er afstaðin.  Ný tækni býður  upp á að vinna fiskinn á sama hitastigi, -1°C þar til honum er pakkað í einangraðar umbúðir sem tryggja rétt hitastig mun betur en eldri gerðir.  Munurinn er slíkur að hægt er að tala um líftíma frá veiðum í allt að 15 daga.  Slíkt gefur erlendum viðskiptavinum  svigrúm upp á allt að 10 daga til að koma vörunni á borð neytanda.

Í viðtali við Fiskifréttir sagði Gestur Geirsson framkvæmdastjóri landvinnslu Samherja (14. Júlí 2011) að 70 prósent af ,,flugfiski" sem framleiddur er á Dalvík væri fluttur út með skipum.  Fiskinum er þá ekið landleiðina til Reykjavíkur, eða Seyðisfjarðar þar sem honum er skipað út til flutnings á markaði í Evrópu.  Í þessu felst veruleg hagræðing þar sem flutningur með flugi kostar um 250 kr/kg en aðeins 83 kr/með skipinu.  Framleiðandinn sparar því 166 kr/kg sem á endanum skilar sér til vinnslu og veiða, og þar af leiðandi til hagkerfisins og þjóðarinnar. 

Frystihúsið á Dalvík er talið vera það fullkomnasta í heimi í vinnslu botnfiskafla.  Það ásamt góðri stjórn virðiskeðjunnar frá veiðum til markaðar gerir þeim kleift að hámarka virði þess afla sem þeir framleiða.  Rétt er að geta þess að þúsundir tonna af hráefni Dalvíkinga kemur sem ferskur fiskur erlendis frá, úr Barentshafi og frá Grænlandsmiðum. 

Ljóst er að mikið vantar upp á að meginþorri  frystihúsa á Íslandi hafi þá tækni, þekkingu og skipulag sem Samherji virðist búa yfir í dag.  En þar er rétt að taka á málum og gera bragabót á.  Íslensku þjóðinni, sem eiganda auðlindarinnar, kemur það við hvernig staðið er að framleiðslu og markaðssetningu á íslenskum fiski.

Stjórn fiskveiða

En mikilvægast af öllu er að stjórnvöld geri það sem þarf til að hámarka verðmætasköpun í sjávarútvegi.  Stefnumótun stjórnvalda í nýtingu sjávarauðlindarinnar þarf að snúast um að hámarka verðmætasköpun.   Ólíkt því sem lagafrumvörpin síðan í vor endurspegluðu, þarf að setja lög og reglur sem hámarka arðsemi, þjóðinni allri til heilla.  Lagasetning í sjávarútvegi á ekki að þóknast þröngum hugmyndafræðilegum markmiðum stjórnmálamanna.  Verst er þó þegar ráðamenn láta stjórnast af tilfinningum einum saman, firrtir allri skynsemi og framtíðarsýn.  Slíkum vinnubrögðum þarf að linna svo hægt sé að þróa íslenskan sjávarútveg áfram til góðs fyrir þjóðina.  Það er sérstaklega mikilvægt fyrir sjávarbyggðir eins og Vestfirði.

 

Ekki í anda sáttar

 

Það var ótrúlegt að hlusta á viðtal við Steingrím J. Sigfússon fjármálaráðherra í Kastljósinu 24. júní s.l. þar sem meðal annars var komið inn á sjávarútvegsumræðuna og frumvörpin tvö sem lögð voru fram með afbrigðum á Alþingi í sumarbyrjun.  Ráðherrann hélt því blákalt fram að frumvörpin hefðu verið í anda samningaleiðar, og taldi þau vera góða leið til sátta í erfiðu deilumáli þjóðarinnar. 

Frumvörpin ekki í anda sáttar

Því fer víðs fjarri að frumvörpin endurspegli niðurstöðu skýrslu starfshóps um endurskoðun

á lögum um stjórn fiskveiða (sáttanefndar), sem skilaði skýrslu sinni í september s.l.  Það ber himin og haf  á milli niðurstöðu skýrslunnar og þess sem frumvörp sjávarútvegsráðherra endurspegla og má vera öllum ljóst sem hafa kynnt sér málin að fjármálaráðherra talaði  gegn betri vitund.  Samningaleiðin var niðurstaða hagsmunaaðila í sjávarútvegi og fulltrúa þingflokka, eftir að hafa farið vandlega í gegnum stöðu mála og hverja afleiðingar, t.d. fyrningarleiðar í sjávarútvegi væru á þjóðarhag.  Markmið tillagna sáttanefndarinnar voru m.a. að sjávarútvegur væri rekinn á eins hagkvæman máta og við eins stöðug rekstrarskilyrði og unnt væri til lengri tíma litið.  Að þjóðin fengi arð af auðlindinni og gæta þyrfti að eðlilegri nýliðun í greininni.  Einnig að verðmyndun afnotaréttar væri með eðlilegum hætti.

Um þetta þarf í rauninni ekki að deila.  Nánast hver einasti fulltrúi í sáttanefndinni hefur fullyrt að frumvörp ríkisstjórnarinnar í sjávarútvegsmálum séu í ósamræmi við niðurstöðu nefndarinnar. Þar tala þeir sem þann texta sömdu og þarf því varla að fara í neinar hártoganir á því hvað meint var.

Hugmyndafræði í sjávarútveg

Stóra frumvarp Jóns Bjarnasonar er hinsvegar byggt á hugmyndafræði þar sem færa á sjávarútveg í átt að ráðstjórn, þar sem stjórnmálamenn (ráðherrann) tekur ákvarðanir á kostnað markaðslausna.  Skipulag og ákvarðanir stjórnvalda eru talin best til þess fallin að reka sjávarútveg og markaðslausnum og hagkvæmnissjónarmiðum er hafnað.  Það vakti því ekki mikla furðu að keyra átti óskapnaðinn í gegn um Alþingi áður en hagfræðilegt mat á breytingunum lægi fyrir, enda skipti það engu máli.  

Framsal valds til ráðherra

Hvergi má lesa úr markmiðum sáttanefndar ósk um það framsal valds til ráðherra sem frumvarpið gerir ráð fyrir í 3. gr.  Sú grein gefur ráðherra nánast alræðisvald til að breyta og sveigja til fiskveiðikerfið með sitt gildismat eitt að vopni. Enda hafa sérfræðingar á þessu sviði allir sagt að hér sé um fáheyrt valdaframsal að ræða frá löggjafarsamkomunni til framkvæmdavaldsins.

Ráðgjöf sérfræðinganna

Ráðherra fékk sex sérfræðinga til að meta þjóðhagsleg áhrif þeirra breytinga sem frumvörpin gerðu ráð fyrir, en eins og áður segir skyldi álit þeirra ligga fyrir eftir gildistöku nýrra laga.  Það er engu líkara en Jón Bjarnason hafi vitað fyrirfram að niðurstaða skýrslunar yrði honum ekki hagfelld, en reyndin var að hún er alvarlegur áfellisdómur yfir vinnubrögðum hans og raunar ríkisstjórnarinnar allrar .   Í áliti sérfræðinganna er gefið undir fótinn með hóflega hækkun auðlindagjalds, en sterklega  varað við öllum öðrum breytingum sem lagðar eru til í frumvörpunum. 

Pólitískir markaðsbrestir

Sérfræðingarnir sýna  fram á með rökstuðningi að þær breytingar sem lagðar eru til, gangi gegn þjóðarhagsmunum.  Ein setning er sérlega sláandi í skýrslunni þar sem varað er við þeirri ráðstjórn sem frumvörpin leggja til;

„Innan hagfræðinnar er fræðigrein oft kölluð almannavalsfræði.  Þessi fræðigrein fjallar um hinn pólitíska markað og ákvarðanatöku á vettvangi stjórnmálanna.  Samkvæmt kenningum þessarar fræðigreinar eru stjórnmálamenn ekki ólíkir öðru fólki, þeir taka ákvarðanir sem taka mið af eigin hag líkt og aðrir.  Þannig verða til  pólitískir markaðsbrestir vegna umbjóðendavanda"

Í þessu kristallast þau hugmyndafræðilegu átök um hvort notast eigi við markaðshagkerfi þar sem samkeppni ríkir með hagkvæmni og verðmætasköpun að leiðarljósi, eða hvort menn vilja treysta á ráðstjórn stjórnmálamanna sem reyna að taka ákvarðanir um þætti sem þeir hafa ekki þekkingu né upplýsingar um.  Hvort almenningur vill treysta á hið allt-um-lykjandi ríkisvald sem taki heiðarlegar og réttlátar ákvarðanir, eða markaðinum sem þó eru settar nauðsynlegar leikreglur.

Gengið gegn verðmætasköpun

Í stjórnarsáttmála Samfylkingar og V.G. er talað um að stuðla að hagkvæmri nýtingu auðlindar sjávar.  Treysta atvinnu og efla byggð ásamt því að skapa sátt meðal þjóðarinnar um eignarhald og nýtingu auðlindar.  Síðan er talað um innköllun og endurráðstöfun aflaheimilda á 20 árum eða svokallaða fyrningarleið.

Frumvarp sjávarútvegsráðherra gengur gegn meginmarkmiðunum stjórnarsáttmálans fyrir utan fyrningarleiðina,  þeirri leið var hinsvegar hafnað í vandlegri yfirferð sáttarnefndar.  Hvernig getur Samfylkingin sætt sig við hugmyndir þjóðnýtingar og ráðstjórnar?  Eru kratar orðnir afhuga markaðsbúskap og samkeppni?  Hvað vilja þeir þá til ESB sem byggir stoðir sínar á þeim hugtökum?

Vonandi er komið að vatnaskilum í umræðu um fiskveiðiauðlindina og að hér eftir muni  valdhafar leggja sig fram um að ná sáttum í þessu erfiða deilumáli.  Það liggja mikil tækifæri í sjávarútveg sem ekki verða nýtt með þeirri óvissu sem ríkt hefur undanfarið í greininni.  Byggja þarf á sáttaleiðinni í þeirri vegferð.